Europejski rynek probiotyków szybko się rozwijał w ciągu ostatnich 10 lat. Wzrasta zainteresowanie konsumentów produktami żywnościowymi, wprowadzanymi na rynek ze względu na związane z nimi korzyści zdrowotne. W związku z tym warto zastanowić się, co mówi współczesna wiedza na temat probiotyków.

Bakterie probiotyczne to żywe drobnoustroje, obecne w niektórych produktach spożywczych i suplementach dietetycznych, które, spożywane w odpowiednich ilościach, mogą być korzystne dla naszego zdrowia. Sprzyjają one utrzymywaniu prawidłowej równowagi flory bakteryjnej w przewodzie pokarmowym (więcej na ten temat, czytaj: https://urodaizdrowie.pl/probiotyki). Aby jakiś szczep uznać za probiotyczny, musi on jednak spełniać kryteria określone przez FAO/WHO (m.in. mieć zdolność przeżycia, metabolizowania i mnożenia się w przewodzie pokarmowym, zostać zidentyfikowany za pomocą technik molekularnych, a jego bezpieczeństwo musi zostać sprawdzone metodami in vitro i in vivo). Badania prowadzone nad tak rozumianymi probiotykami pozwalają już na ich zalecanie nie tylko w profilaktyce, ale też leczeniu niektórych schorzeń. Bakterie probiotyczne to przede wszystkim szczepy z grup Lactobacillus i Bifidobacterium oraz paciorkowiec Streptococcus thermophilus. Na całym świecie klinicznie udowodnione korzystne działanie ma około 15-20 szczepów bakterii probiotycznych. Nadzieje z nimi związane są ogromne. Najczęściej można je znaleźć w fermentowanych produktach mlecznych. Są obecne również w suplementach dietetycznych oferowanych pod postacią tabletek, kapsułek lub saszetek.

1) Zmniejszenie częstości występowania lub ciężkości infekcji żołądkowo-jelitowych.
2) Poprawa funkcjonowania układu odpornościowego.
3) Poprawa pracy jelit.
Bakterie probiotyczne mogą wywierać korzystne działanie na drodze kilku mechanizmów. Niektóre z nich mogą wytwarzać substancje o działaniu zwalczającym drobnoustroje, niektóre współzawodniczą z bakteriami chorobotwórczymi o substancje odżywcze albo o wiązanie receptorów w ścianach jelit, wreszcie niektóre mają zdolność modulowania funkcjonowania układu immunologicznego gospodarza. Niezależnie od mechanizmu, korzystny efekt występuje i utrzymuje się tylko podczas regularnego spożywania żywych bakterii probiotycznych, ponieważ znajdują się one tylko przejściowo w przewodzie pokarmowym i nie stają się częścią mikroflory jelitowej gospodarza.
W 2001 roku Unia Europejska rozpoczęła finansowanie projektu badawczego nazwanego Food, GI-Tract Functionality and Human Heath – PROEUHEALTH, którego celem jest ocena naukowa znaczenia wybranych bakterii probiotycznych dla ludzkiego zdrowia.

1) Choroby zapalne jelit. Choroby zapalne jelit, do których należą wrzodziejące zapalenie jelita grubego i choroba Leśniowskiego-Crohna, objawiają się ciężką biegunką, wymiotami i bólami brzucha. Są one spowodowane nieprawidłową odpowiedzią układu odpornościowego na niektóre bakterie znajdujące się w przewodzie pokarmowym, co powoduje zapalenie jelit. Badanie PROEUHEALTH wykazało, że niektóre bakterie probiotyczne, a zwłaszcza wybrane szczepy Lactococcus i Lactobacillus, mogą zapobiegać wystąpieniu stanu zapalnego. Obecnie przeprowadzane są badania u chorych na chorobę Crohna mające potwierdzić, czy określone szczepy Lactococus mogą być zastosowane w prewencji lub leczeniu chorób zapalnych jelit.
2) Zapalenie żołądka i biegunka. Bakteria Helicobacter pylori może być przyczyną zapalenia żołądka, owrzodzeń żołądka, a nawet raka żołądka. Z kolei Escherichia coli i Salmonella typhimurium to ważne przyczyny biegunki infekcyjnej. W badaniu PROEUHEALTH wykazano u myszy, że określone szczepy Lactobacillus zmniejszają ilość zarówno Helicobacter pylori, jak i Salmonella typhimurium. Jedyny zakres działania probiotyków jako leku, który został udowodniony pełnymi badaniami klinicznymi na ludziach, to ich zastosowanie w biegunce natury zakaźnej u dzieci. Wtedy rzeczywiście probiotyki łagodzą jej przebieg – tłumaczy prof. Piotr Heczko, kierownik Katedry Mikrobiologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mówi jednak nie o produktach spożywczych, a o leku – o kapsułce zawierającej probiotyk, bo to właśnie uczeni rozumieją przez pojęcie probiotyku. W takiej formie bakterie Lactobacillus rhamnosus mają zastosowanie w leczeniu schorzeń związanych z biegunkami. Niemniej jednak nie wszystkie rodzaje tych bakterii są efektywne w zwalczaniu bakterii chorobowych wywołujących biegunkę. Obecnie trwają prace przygotowawcze przed rozpoczęciem następnych badań u ludzi z użyciem szczepów Lactobacillus, które mają pomóc w opracowaniu nowych metod zapobiegania i leczenia zapalenia żołądka i biegunki.
Probiotyki są też skuteczne w leczeniu stanów zapalnych układu moczowo-płciowego u kobiet, w niektórych schorzeniach przewlekłych, takich jak przewlekłe nieswoiste zapalenie jelit. Dość dobrze udowodniono ich działanie w przypadku alergii – atopowego zapalenia skóry u niemowląt, zwłaszcza jeśli podaje się je zarówno matce w ciąży, jak i dziecku w okresie pierwszego roku życia. Wyniki badań nad wykorzystaniem probiotyków w profilaktyce alergii opublikowały dwa niezależne ośrodki badawcze – fiński i czeski, z którym współpracuje też grupa badaczy z naszego kraju. Udowodniono korzystny wpływ bakterii probiotycznych w profilaktyce oraz w leczeniu AZS. Są też prowadzone badania dotyczące profilaktyki cukrzycy czy chorób układu krążenia, a nawet próchnicy zębów – wylicza prof. dr hab. Piotr B. Heczko.
Na ostateczny dowód mówiący o szczególnych prozdrowotnych właściwościach bakterii probiotycznych jeszcze musimy poczekać, bo, jak mówi Dr Magdalena Strus, z Katedry Mikrobiologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, żeby cokolwiek udowodnić w świecie probiotyków, trzeba przeprowadzić pełne badania kliniczne. Pewne jest, że te właściwości istnieją tylko wtedy, gdy spożywany jogurt czy napój probiotyczny zawiera wystarczającą liczbę żywych probiotycznych bakterii i gdy jemy go codziennie. A jaka jest ta wystarczająca liczba? Tego też tak naprawdę jeszcze nie wiadomo. W każdym razie 1 mld bakterii na 1 g to absolutne minimum w przypadku probiotyków stosowanych jako lek. Naukowcy nie potrafią odpowiedzieć na wiele pytań, a flora bakteryjna jelita nie została jeszcze dobrze poznana. Mimo wątpliwości naukowców, przemysł probiotyków świetnie prosperuje. Jak to się dzieje? To proste – jest, przynajmniej w obecnej chwili, budowany trochę na wyrost na mitach i rozbudzaniu nadziei na możliwość uniknięcia chorób.

Wiele preparatów i suplementów diety zawierających probiotyki jest reklamowane przez producentów jako zwiększające odporność organizmu. Jednak nie ma badań porównawczych, które potwierdzałyby takie stwierdzenia. Dlatego też nowo powstałe Polskie Towarzystwo Probiotyków i Prebiotyków podjęło się prowadzenia zarówno oceny takich preparatów dla instytucji udzielających odpowiednich licencji, jak i rzetelnego propagowania zastosowań probiotyków, opartych na dowodach medycznych.
Preparaty probiotyczne należą do wyjątkowo bezpiecznych, choć lekarze nie ukrywają, że w szczególnych przypadkach może dojść do niepożądanego przeniknięcia bakterii do całego ustroju.
W 2007 roku weszło w życie rozporządzenie Unii Europejskiej w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych (1924/2006/EU)5. Jedną z kluczowych zmian wprowadzonych przez nową regulację jest obowiązek zgłaszania przez producentów każdego oświadczenia zdrowotnego do Komisji Europejskiej. Oświadczenia są oceniane naukowo przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), a następnie akceptowane lub odrzucane. Od 2010 roku istnieje lista dozwolonych oświadczeń zdrowotnych (uwzględniająca również oświadczenia dotyczące bakterii probiotycznych), stanowiąc godny zaufania przewodnik dla konsumenta dotyczący potencjalnych korzyści zdrowotnych tych produktów.

Pismiennictwo:
[1] Towar wiary – probiotyki, PRO-TEST: Nr 3 (19) marzec 2003.
[2] J. Hodor: Probiotyki: alternatywa i wsparcie terapii lekowych, Puls Medycyny z dn. 05.12.2007.

[3] Probiotyki i ich wpływ na zdrowie, Współczesna Żywność 01/2006.

[4] Bakterie probiotyczne – poszukiwania trwają, Współczesna Żywność 03/2009.
[5] J. Howlett: The British Dietetic Association, Food facts section, Functional Foods – From Science to Health and Claims. ILSI EUROPE Concise Monograph Series, 2008.
[6] Report of a joint FAO/WHO expert consultation on evaluation of health and nutritional properties of probiotics in food including powder milk with live lactic acid bacteria.
PROEUHEALTH – the food, GI tract functionality and human health cluster, Consumer platform section.
[7] Regulation (EC) No 1924/2006/EC of the European Parliament and of the Council of 20th December 2006 on nutrition and health claims made on foods.