Szkodliwe pestycydy w żywności. Jak je usunąć?

14 października 2024, dodał: Małgorzata Kopeć

W XXI wieku pojęcie żywności traktowane jest często w oderwaniu od naturalnych źródeł jej pochodzenia. Jeżeli nie wiemy, co jemy, to tak jak byśmy byli manipulowani. Niewiedza przeciętnego konsumenta ułatwia producentom wprowadzanie coraz bardziej sztucznej i przetworzonej żywności. W Unii Europejskiej każdego roku jest używanych ponad 140 tys. ton pestycydów do spryskiwania upraw rolnych, co w przeliczeniu na jednego mieszkańca daje odpowiednio 280 gram.

Środki ochrony roślin są jednym z głównych czynników skażających środowisko rolnicze. Definiowane są jako preparaty zawierające jedną lub więcej substancji aktywnych, przeznaczone do: ochrony roślin, produktów roślinnych i przedmiotów przed organizmami szkodliwymi lub zapobiegania występowaniu tych organizmów, wpływania na procesy życiowe roślin w inny sposób niż składnik pokarmowy, zabezpieczenia produktów roślinnych, niszczenia niepożądanych roślin lub zapobiegania czy hamowania niepożądanemu wzrostowi roślin.

W nazewnictwie międzynarodowym dla wszystkich środków ochrony roślin przyjęła się ogólna nazwa pestycydy (łac. pestis – zaraza, pomór, caedo – zabijam). Pestycydy w rolnictwie stosuje się do zwalczania szkodników zwierzęcych tzw. zoocydy stanowiące ok. 10% stosowanych pestycydów (insektycydy – środki owadobójcze, rodentycydy – środki gryzoniobójcze, moluskocydy – środki mięczakobójcze, nematocydy – środki nicieniobójcze, larwicydy – środki larwobójcze, aficydy – środki mszycobójcze, akarycydy – środki roztoczobójcze, owicydy – środki do niszczenia jaj owadów i roztoczy, bakteriocydy – środki zwalczające bakterie), oraz do zwalczania chorób odgrzybowych (fungicydy: systemiczne, wgłębne, kontaktowe), stanowiące ok. 30% stosowanych pestycydów, a także niszczenia roślin i chwastów (herbicydy: doglebowe, pogłówne), które stanowią ok. 40% stosowanych pestycydów. Zastosowanie mają także regulatory wzrostu, czyli środki stymulujące lub hamujące procesy życiowe roślin (defolianty – środki do odlistniania roślin, desykanty – środki do wysuszania roślin i defloranty – środki do usuwania nadmiernej ilości kwiatów), atraktanty – środki zwabiające oraz repelenty – środki odstraszające. Pod względem chemicznym pestycydy dzielone są na 2 grupy, tj. pestycydy nieorganiczne (insektycydy arsenowe: zieleń paryska, arsenian ołowiu, insektycydy fluorkowe: kryolit, fluorek sodu, fluorokrzemian sodu, herbicydy nieorganiczne: amidosulfonian amonu, boraks, chloran sodu, fungicydy nieorganiczne: zasadowy chlorek miedzi (II), ciecz bordoska, siarka) oraz pestycydy organiczne (p. chlororganiczne, np. HCH, DDT, metoksychlor, p. fosforoorganiczne, np. monokrotofos, chlorfenwinfos, fenitrotion, karbaminiany, np. aminokarb, propoksur, karbaryl, pochodne kwasu fenoksyoctowego i pochodne triazynowe, np. symazyna, atrazyna, propazyna).

Co to są pestycydy

Pestycydy w większości są ksenobiotykami, czyli substancjami całkowicie obcymi, nie występującymi w normalnych warunkach w środowisku. Zawierają jeden lub kilka (preparaty złożone) związków chemicznych, które są substancją aktywną służącą do zwalczania szkodliwego organizmu. Oprócz tego zawierają szereg nieaktywnych substancji – nośników, rozpuszczalników, tensydów (środki powierzchniowo czynne), rozcieńczalników itp. Znanych jest około 1500 substancji aktywnych, a co roku otrzymywane są nowe. Forma użytkowa pestycydu decyduje o sposobie jego stosowania oraz bezpieczeństwie dla użytkownika i środowiska. W zależności od zastosowanego nośnika pestycydy mogą być cieczą lub ciałem stałym. Występują zazwyczaj w postaci: substancji opylających (mała zawartość związku aktywnego), zawiesin (po rozcieńczeniu z wodą uzyskuje się zawiesinę wodną; stosowaną jako opryski dla roślin), proszków do tworzenia zawiesin wodnych (cechuje je obecność drobnych cząsteczek), koncentratów do sporządzania emulsji (preparat handlowy z wodą tworzy emulsję), aerozole (jako spryskiwacze; otrzymywane poprzez rozcieńczenie substancji aktywnej w rozpuszczalniku silnie parującym, są one znane pod nazwą bombek aerozolowych). Ze względów użytkowych największy problem stwarzają głównie preparaty nie ulegające rozkładowi (związki persytentne) oraz związki wchodzące w łańcuch troficzny ulegające bioakumulacji w organizmach żywych.

Pestycydy są zaliczane do środków chemicznych o wysokim stopniu ryzyka zagrożenia toksykologicznego. Są to, bowiem substancje z natury toksyczne, działające nie tylko na organizmy szkodliwe, ale także na organizmy pożyteczne. Wśród pestycydów jest wiele znanych kancerogenów, mutagenów i teratogenów. W powiązaniu z innymi właściwościami, takimi jak trwałość i zdolność do biokumulacji, stanowią one jedną z najbardziej toksycznych grup, z jakimi człowiek ma kontakt. Praktycznie wszystkie pestycydy są w różnym stopniu toksyczne. Toksyczność pestycydów wobec organizmów żywych jest bardzo różna, zależna od samego organizmu, warunków środowiskowych oraz rodzaju, formy i sposobu podawania pestycydu. Do niedawna w Polsce pestycydy dzieliło się na 5 grup – klas toksyczności (tabela 1). Przynależność do danej grupy była określona wartością LD₅₀, czyli dawką śmiertelną wyrażoną w ilości miligramów substancji toksycznej na kilogram ciała, która po jednorazowym podaniu powoduje śmierć 50% badanej populacji zwierząt. Dotyczyło to badań prowadzonych na zwierzętach i związane było z określeniem toksyczności ostrej. Ze względu na drogę wnikania pestycydów do organizmu dzieli się je na: wywołujące toksyczność ostrą: dermalną (wnikanie przez skórę), ustną (wnikanie przez przewód pokarmowy) i wnikanie drogą oddechową.

tab5

Do najbardziej toksycznych grup zaliczane są związki chloroorganiczne będące w większości chlorowanymi węglowodorami i ich pochodnymi. Pestycydy chloroorganiczne, wykorzystywane przez kilkadziesiąt lat do usuwania i niszczenia chwastów, do zwalczania pasożytów, a także do ograniczania strat płodów rolnych podczas ich magazynowania, spowodowały wiele niekorzystnych skutków w środowisku. Mimo, że wiele spośród tych związków, ze względu na ich szkodliwe oddziaływanie na organizmy zwierzęce i bardzo małą podatność na degradację w środowisku, zostało wycofanych z produkcji i użycia w wielu krajach, to jednak są one nadal produkowane i stosowane w krajach rozwijających się. Środki te charakteryzują się długą trwałością (bardzo długi czas połowicznego zaniku) (tabela 2), wysoką prężnością par oraz rozpuszczalnością w tłuszczach, co powoduje gromadzenie się ich w tkance tłuszczowej późnych ogniw łańcucha troficznego. Z grupy pestycydów chloroorganicznych największy problem stanowią pozostałości DDT i jego metabolity (p,p’-DDE, p,p’-DDD) oraz stereo izomery heksachlorocykloheksanu („-HCH, $-HCH, (-HCH, *-HCH), heptachlor, aldryna i dieldryna. Źródłem związków chloroorganicznych w płodach rolnych są ich pozostałości nagromadzone w glebie oraz depozyty atmosferyczne. Do środowiska glebowego chloroorganiczne pestycydy trafiają również wraz ze ściekami komunalnymi i z ferm hodowlanych (np. lindan jest składnikiem specyfików farmaceutycznych i szamponów), przenikają również na skutek stosowania do impregnowania drewna preparatów zawierających chloroorganiczne pochodne.

tab4

Do grupy produktów rolnych najbardziej narażonych na obecność pestycydów należą winogrona, owoce cytrusowe oraz ziemniaki. Przy ich uprawie wykorzystuje się opryski rzędu ok. 6 kg/ha pestycydów. Pomimo tego, że owoce i warzywa wykazują najwyższe prawdopodobieństwo skażenia pestycydami, zboża, przetworzona żywność oraz żywność dla dzieci również jest w dużym stopniu zanieczyszczona pestycydami. Świadczą o tym liczne badania płodów rolnych prowadzone zarówno w Polsce jak i na terenie całej Unii Europejskiej. W 2007 roku organizacja pod nazwą „Przyjaciele Ziemi” dokonała badań ośmiu gatunków owoców zakupionych na terenie Budynku Parlamentu Europejskiego w Brukseli. We wszystkich ośmiu badanych owocach stwierdzono zawartość 28 różnych pestycydów, w tym 10 rakotwórczych (3 neurotoksyny, 3 toksyny rozwojowe oraz 7 wpływających na zaburzenia hormonalne). W morelach, winogronach oraz pomarańczach poziom pestycydów przekraczał dozwolone unijne normy, a truskawki zawierały 14 różnych pestycydów.

Jaki procent pestycydów znajdujemy w produktach żywnościowych

W 2008 roku w badaniach polskich stwierdzono przekroczenie najwyższego dopuszczalnego poziomu pozostałości (NDP) w 2% owoców, warzyw i zbóż pochodzenia krajowego. Przekroczenia dotyczyły przede wszystkim pestycydów grupy benomylu i grupy manebu oraz endosulfanu, mekarbamu, heksachlorobenzenu i bromku metylu. W innych badaniach pozostałości niektórych pestycydów w mięcie pieprzowej (Mentha Piperita L.) najczęściej wykrywano pozostałości chloropiryfosu (16% analizowanych próbek), a następnie terbacylu (11%), ditiokarbaminianów (10%) oraz diazynonu (5%). Około 14% analizowanych próbek zawierało pozostałości na poziomie wyższym od najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości obowiązujących w Unii Europejskiej dla herbaty z mięty. Badania pozostałości pestycydów w malinach pochodzenia krajowego w 2009 roku wskazały, że najczęściej wykrywano pozostałości tolilofluanidu (43% analizowanych próbek), procymidonu (33%), pirymetanilu (15%), ditiokarbaminianów (8%) i iprodionu (5%), a z insektycydów głównie pyretroidy: cypermetrynę (6%) i bifentrynę (4%). Ponad 8% analizowanych próbek malin zawierało pozostałości na poziomie wyższym od NDP obowiązujących w Polsce i były to wyłącznie ditiokarbaminiany. Badano także zawartość benzo(a)pirenu w olejach roślinnych. Uzyskane wyniki wahały się od 0,11 do 0,38 µg/kg w oliwach, od 0,92 do 3,74 µg/kg w olejach rzepakowych od 0,11 do 2,25 µg/kg w olejach słonecznikowych oraz od 0,33 do 1,26 µg/kg w olejach sojowych. W olejach: arachidowym, konopnym, krokoszowym, kukurydzianym, lnianym, sezamowym, z pestek dyni, z pestek winogron – poziom benzo(a)pirenu wynosił od 0,10 do1,44 µg/kg, a w oleju z rokitnika 3,83 µg/kg. Zanieczyszczenie benzo(a)pirenem w 10% zbadanych próbek przekraczało maksymalny dopuszczalny w Unii Europejskiej poziom wynoszący 2 µg/kg.

W trakcie 2-letnich badań monitoringowych, w których łącznie przebadano 433 próby płodów rolnych z północno-wschodniej Polski, obecność pozostałości pestycydów stwierdzono w 31,6% próbach. Najwięcej substancji aktywnych pestycydów wykryto w jabłkach, porzeczkach i wiśniach, zaś najwięcej przekroczeń NDP lub zastosowania niedozwolonych środków zanotowano w porzeczce czarnej, pieczarce, jabłkach i sałacie.

Jak działają pestycydy na nasz organizm

Według raportu opublikowanego przez Komisję Europejską w 2009 roku, 5% badanych próbek owoców, warzyw i zbóż zawierała pozostałości pestycydów w ilości przekraczającej dopuszczalne limity. W 44% żywności pozostałości te były niższe lub równe limitom, a w 55% zanieczyszczeń tych nie stwierdzono. Raport podkreśla, że w importowanej żywności niebezpieczne dla zdrowia substancje występują częściej niż w produktach unijnych. Największą ilość pozostałości pestycydów znaleziono w truskawkach, sałacie i jabłkach. Wśród badanych truskawek w 63% próbek wykryto zanieczyszczenia w ilości równej lub niższej od dozwolonego poziomu, a w 2,8% w ilości wyższej. W przypadku sałaty limity były przekroczone w 3,3% próbek, a w wypadku jabłek w 1,8% próbek. Najmniej zanieczyszczony był sok z pomarańczy, soczewica oraz ziarno żyta i owsa.

Pestycydy wprowadzone do organizmu człowieka wraz z żywnością, ze względu na ich lipofilność kumulują się w tkankach zawierających tłuszcze, trudno ulegają przemianom metabolicznym i są bardzo wolno usuwane z organizmu. Związki chloroorganiczne w dużych dawkach działają negatywnie na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy (prowadząc do degeneracji włókien nerwowych). Dostarczanie z pożywieniem przez dłuższy okres czasu prowadzi do zatruć typu przewlekłego. Powolne kumulowanie się tych substancji w organizmie powoduje, że zatrucia przebiegają w postaci utajnionej, nie dając objawów patologicznych przez wiele lat. DDT szczególnie niebezpiecznie stają się w momencie uruchomienia rezerw tłuszczu. Objawiają się one głównie działaniem na CSN. Początkowo obserwuje się osłabienie, brak apatytu, bóle głowy, wzmożoną pobudliwość, później objawy mogą się nasilać, aż do wystąpienia zaburzeń wielonerwowych, a nawet psychicznych.

Z powodu tego, że praktycznie zawsze mamy do czynienia z pewną pozostałością pestycydu określa się dawkę tolerancji, czyli maksymalną, dopuszczalną pozostałość pestycydów określoną po czasie karencji dla poszczególnych surowców i produktów spożywczych, wyrażoną w mg/kg produktu. Tolerancja obliczona jest w oparciu o DDP (ADI) i średnie spożycie produktu przez człowieka. Ze względu na różne zwyczaje żywieniowe w poszczególnych krajach dawki tolerancji też bywają różne. Komisje FAO i WHO opracowały zalecenie ułatwiające międzynarodowy obrót żywnością. Kontrola pozostałości środków w płodach rolnych ochrony roślin obejmuje badania laboratoryjne urzędowo pobranych prób wybranych płodów rolnych i jest planowana w oparciu o analizę ryzyka oraz wytyczne wspólnotowe w tym zakresie. W ramach tej kontroli corocznie pobieranych jest około 2500 prób, które poddawane są analizom na obecność pozostałości około 160 substancji aktywnych. Kontrola obrotu środków ochrony roślin ma na celu zapewnienie, że w obrocie znajdują się jedynie te środki, które zostały dopuszczone do obrotu decyzją Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi i spełniają one wymagania jakościowe.

Jak usunąć pestycydy z żywności

W celu zmniejszenia narażenia na pozostałości pestycydów w jadanych płodach rolnych powinno się kupować owoce i warzywa we właściwym dla nich sezonie. Przed przygotowaniem potraw należy owoce i warzywa dokładnie myć pod bieżącą wodą, odrzucać zewnętrzne liście i obierać ze skórki, szczególnie te, które wydają się nawoskowane. Warto też kupować warzywa i owoce oznaczone, jako ekologiczne lub uprawiać własne. W celu usunięcia pozostałości pestycydów np. z owoców lub warzyw warto przygotować specjalną miksturę w celu ich umycia i oczyszczenia. Należy rozpuścić w 1 litrze wody pół szklanki octu lub 2 łyżeczki kwasku cytrynowego oraz łyżką sody oczyszczonej, a następnie płukać w tym przygotowane owoce przez 3 minut. Płuczemy w tym owoce lub warzywa przez 3 minuty.