Czy można widzieć dźwięk lub smakować kolory?

Gdy się rodzimy, wszyscy jesteśmy synestetami. Postrzegamy kształty jako smaki, a dźwięki jako kolory. Każde wrażenie zmysłowe – czy to smak, czy dźwięk – pobudza w mózgu niemowlęcia wszystkie obszary jednocześnie, wybuchając istną feerią odczuć i wrażeń. Prawdopodobnie dlatego małe dzieci swoje zabawki „oglądają” przede wszystkim ustami. Amerykańska psycholog Daphne Maurer wyjaśnia, że zmysły małego dziecka „nie są jeszcze dostatecznie wyodrębnione i pozostają przez pewien czas przemieszane, tworząc synestetyczny galimatias”. Wiadomo również od dawna, że to dzieci właśnie są wyjątkowo podatne na przeżycia natury paranormalnej, takie jak chociażby wspomnienia z poprzedniego życia, jasnowidzenie lub wywieranie wpływu na przedmioty siłą umysłu. Czy można by zatem przyjąć teorię, że w dzieciństwie nasze umysły nie są tak ograniczone prawami natury? Że wtedy jeszcze jesteśmy w stanie jasno postrzegać rzeczywistość inna od naszej? Na późniejszym etapie rozwoju mózgu, domniemany nadmiar połączeń mózgowych ulega redukcji, przez co percepcja staje się jednozmysłowa – albo wzrokowa, albo słuchowa, a nie jak poprzednio – słuchowo-wzrokowa. Ci, u których dokonuje się to w sposób niepełny, stają się synestetami. Zdaniem badaczy okrojenie nadmiernych połączeń nerwowych, mające zwykle miejsce między trzecim i czwartym rokiem życia, jest ewolucyjnym przystosowaniem do dalszej egzystencji w świecie zmysłów. Synestezja dostarcza bowiem bardzo szerokiego spektrum doznań. Można powiedzieć nawet, że za szerokiego, bo prowadzi do wrażeniowego „szumu”. To pomieszanie zmysłów: widzenie dźwięków, smakowanie barw, słyszenie zapachów, czy czucie woni kształtów. Wielu synestetów nie zdaje sobie sprawy z wyjątkowości własnych doznań. Dla nich oczywiste jest, że liczba 5 pachnie fiołkami. Dopóki nie wspomną o tym w towarzystwie kogoś nie obdarzonego podobnymi zdolnościami, nie wiedzą nawet, że ich postrzeganie rzeczywistości nie jest powszechne.

O istnieniu synestezji wiemy od dawna, jednak niewielu jest psychologów, którzy postanowili poświęcić się metodycznym badaniom w tej dziedzinie. Psycholodzy wychowani na wzorcach nauki akademickiej nie czują się zbyt pewnie w obliczu zjawisk, które nie dają się łatwo zbadać metodami klasycznymi. Jest jeszcze inny powód takiej niechęci: wiele osób, które stwierdziły u siebie zdolność synestezji, mówi o towarzyszących jej zjawiskach paranormalnych – jasnowidzeniu, psychokinezie i darze uzdrawiania.

Kiedy pod koniec XIX wieku synestezja została opisana przez Francisa Galtona, większość naukowców była gotowa uznać to zjawisko za efekt działania środków narkotycznych. Intuicja ich nie zwiodła – normalnie bowiem do świata synestezji można zajrzeć jedynie przez narkotyczne okienko. Jednak urodzeni synesteci, trafiający się w normalnej populacji raz na dwadzieścia tysięcy urodzeń, takiego wspomagania nie potrzebują. Potrafią słyszeć smak i widzą kolor dźwięku. Są to osoby dla których granice między tym co gorzkie i tym co twarde, tym co melodyjne i czerwone, nie są tak ostro zarysowane jak u innych ludzi. Choć mają tak jak każdy wzrok, słuch, smak, węch i dotyk, ich zmysły są ze sobą jakby bliżej połączone. Dzięki temu potrafią odczuwać wrażenia innym zmysłem niż ten, do którego był skierowany pierwotny bodziec. Występuje tu połączenie wzrokowo-słuchowe, osoby widzą kolory podczas słyszenia lub wypowiadania słów. Na przykład – słowo zazdrość może być dla nich zielone, a wyraz poniedziałek – purpurowy. Nawet zwykłe kichnięcie może wywołać u synestety wrażenie koloru, najczęściej akwamaryny. Lecz to nie wszystko. Dla w pełni rozwiniętego synestety cyfra pięć jest czerwona, a litera „z” czarna. W przeciwieństwie do doznań pojawiających się po zażyciu narkotyków, wizje te są trwałe i powtarzalne, choć nie identyczne u wszystkich. Czyli – jeśli dla kogoś „i” jest szare, a słowo wtorek fioletowe, to jest tak zawsze. Choć… dla innego synestety „i” może mieć kolor zielony, a wtorek wcale nie musi wywoływać kolorystycznych skojarzeń. Nie każdy synestetyk łączy te same zmysły i nie wszystkie.
Ale może to właśnie z synestetycznego uniwersum pochodzą też takie określenia jak gorzka prawda, czy cierpki smak porażki? Wszak wśród poetów aż ośmiokrotnie częściej spotyka się synestetów niż w innych badanych grupach.

Skąd się bierze ta anomalia i jakie jest jej organiczne podłoże? Nie ma co do tego całkowitej zgodności. Zazwyczaj odbiór każdego typu bodźca, jaki dociera do organizmu człowieka, przypisany jest konkretnemu obszarowi mózgu – bodźce dźwiękowe odbiera obszar odpowiedzialny za słyszenie, wizualne obszar widzenia itd. Mózg każdego człowieka uczy się tego w czasie rozwoju. Zdarza się jednak tak, że przebieg tego procesu zostaje zaburzony, w wyniku czego dojrzały już mózg ma problem z przypisaniem danego bodźca do jednej lokalizacji. Bodźce smakowe trafiają więc do obszarów odpowiedzialnych nie tylko za smak, ale również do sfer przetwarzających np. odczucia wizualne. Niektórzy neurofizjolodzy synestezję wiążą ze zbyt obfitym „okablowaniem” różnych obszarów mózgu; inni natomiast sądzą, że za synestezję winić należy występowanie w mózgu nadmiernych ilości chemicznych neurotransmiterów.

U synestetów pracują dwa ośrodki mózgu – mówi hinduski badacz dr Vilayanur Ramachandra. Pierwszy odpowiada za rozpoznanie znaków, drugi jest zaangażowany w percepcję barw. Najwidoczniej u tych ludzi zostały zachowane niektóre połączenia pomiędzy ośrodkami zmysłu, które u większości ludzi, w trakcie dojrzewania kory mózgowej, ulegają przerwaniu. Najprawdopodobniej decydują o tym czynniki czysto losowe. To dlatego dar synestezji chodzi tak krętymi i trudnymi do przewidzenia ścieżkami.

Który pogląd jest bliższy prawdy, na razie nie wiadomo. Pogłębione badania nad synestezją prowadzone są dopiero od niedawna i chyba nieprędko się skończą.

Mówi się, że postrzeganie synestetyczne stanowi zapowiedź tego, jak percepcja homo sapiens będzie wyglądać na dalszych etapach ewolucji. Zgodnie z tym poglądem, synestezja nie jest wadą, lecz udoskonaleniem postrzegania. Właśnie tak wszechstronnie, tak wielozmysłowo ludzie mają postrzegać rzeczywistość za setki tysięcy lat… Zapowiedzią tego ma być konstruowanie już dziś synestetycznych instrumentów muzycznych, w których poszczególne dźwięki sprzężone są z pojawianiem się odpowiednich snopów światła wyczarowujących najróżniejsze barwy i kształty.

Jeśli dziecko maluje uparcie czerwone niebo i fioletową trawę, być może wcale nie wynika to z jego niewiedzy, uporu czy zaburzeń rozwoju, a ze skojarzeń powstających w jego mózgu (użycie koloru powodowane jest skojarzeniem wywołanym przez słowo „niebo” czy „trawa”, zamiast skojarzeniem z faktyczną barwą danego zjawiska). Być może wymieniając dni tygodnia opuszcza piątek, bo powoduje on gorzki smak w ustach albo pisze wszędzie jedną literę, bo ta pachnie dla niego jak guma do żucia.

Zanim zaczniemy doszukiwać się u dziecka problemów z uczeniem się, czy wręcz zaburzeń rozwoju, sprawdźmy, czy nietypowe zachowania nie są spowodowane dodatkowymi zdolnościami. Na pewno jest to zaburzeniem sprzyjające twórczości i nauce – metoda skojarzeń, z której inni uczą się korzystać, dla synestetów jest czymś zupełnie naturalnym. Poznawanie liter, cyfr, zapamiętywanie dat ułatwione jest przez połączenie kształtu z konkretnym kolorem. Podobnie z zapamiętywaniem słówek czy imion. Warto to wiedzieć. I warto to wykorzystać.