Podstawą profilaktyki chorób cywilizacyjnych jest właściwie skomponowana dieta, zawierająca wszystkie niezbędne składniki w ilości proporcjonalnej do zapotrzebowania organizmu. Dietetycy i lekarze już od dawna zwracają uwagę na rolę cholesterolu w powstawaniu chorób sercowo-naczyniowych (miażdżycy, choroby niedokrwiennej serca, zawału serca czy udaru mózgu). Z tego powodu należy dążyć do utrzymania jego optymalnego poziomu, zgodnego z normami.
Cholesterol jest amfipatycznym lipidem, który występuje w tkankach i lipoproteinach osocza w postaci wolnej albo w połączeniu z kwasami tłuszczowymi jako estry cholesterolu. Podobnie jak inne lipidy jest nierozpuszczalny w wodzie. Jest wytwarzany w wątrobie z pokarmów zawierających tłuszcz, a organizm potrzebuje go do normalnego funkcjonowania. Średnio spożywamy dziennie 50-100 g tłuszczu oraz 250-500 mg cholesterolu. Jego źródłem w diecie są tłuszcze zwierzęce oraz produkty pochodzenia zwierzęcego, tzn.: mięso i przetwory mięsne, jaja oraz w mniejszym stopniu nabiał. Cholesterol jest przenoszony w krwi przez cząsteczki zwane lipoproteidami. Poziom cholesterolu zależy od wielu czynników, w tym: diety, aktywności fizycznej oraz ogólnego stanu zdrowia. Wysoki poziom cholesterolu nie daje o sobie znać, dopóki nie pojawią się poważne problemy ze strony układu sercowo-naczyniowego.
Zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego, za normy cholesterolu przyjmuje się następujące wartości:
– cholesterol całkowity – nie więcej niż 190 mg/dl,
– cholesterol LDL – nie więcej niż 115 mg/dl,
– cholesterol HDL – nie mniej niż 45 mg/dl (u kobiet) i 40 mg/dl (u mężczyzn),
– trójglicerydy – nie więcej niż 150 mg/dl.
Frakcja HDL, czyli lipoproteina o wysokiej gęstości, zwana potocznie dobrym cholesterolem, odpowiedzialna jest za transport cholesterolu do wątroby. Lipoproteiny HDL odpowiadają za usuwanie cholesterolu z tkanek obwodowych, ze ścian naczyń oraz innych frakcji lipidowych (VLDL, chylomikrony), a tym samym zapobiegają miażdżycy. Po usunięciu ze ścian naczyń cholesterol transportowany jest do wątroby, gdzie jest rozkładany, a następnie usuwany z organizmu w postaci żółci.
Z kolei frakcja LDL (lipoproteina o niskiej gęstości) to tzw. zły cholesterol, który uczestniczy w powstawaniu blaszek miażdżycowych w ścianach tętnic, co prowadzi do utrudnienia przepływu krwi i zawału serca lub mózgu, w zależności od umiejscowienia zakrzepu. Zadaniem lipoprotein LDL jest transportowanie cholesterolu z wątroby do komórek ciała. Cholesterol LDL jest bardzo ściśle powiązany z rożnego rodzaju chorobami serca. Najwięcej dowodów na proaterogenne właściwości przedstawiono dla podwyższonych stężeń cholesterolu frakcji LDL, określając ten typ dyslipidemii jako hipercholesterolemia. Z badań epidemiologicznych, a także wielu randomizowanych prób klinicznych wynika, że im mniejsze stężenie cholesterolu frakcji LDL, tym mniejsza częstość incydentów sercowo-naczyniowych.
Trójglicerydy (triglicerydy, TG) to tłuszcze proste (lipidy), które wraz z wolnymi kwasami tłuszczowymi są jednym z głównych materiałów energetycznych zużywanym na bieżące potrzeby organizmu lub są magazynowane (gdy nie zostaną wykorzystane) jako materiał zapasowy w postaci tkanki tłuszczowej. W pewnej części trójglicerydy są produkowane przez wątrobę z kwasów tłuszczowych i węglowodanów. Następnie, pod postacią lipoprotein o bardzo małej gęstości (VLDL), wraz z cząsteczkami cholesterolu trafiają do krwi. Jednak większość trójglicerydów trafia do organizmu wraz z pożywieniem. Są one niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, ale tylko w określonych ilościach. Zbyt wysoki poziom trójglicerydów może być groźny dla zdrowia.
Wysoki poziom ogólnego cholesterolu całkowitego i/lub „złego” LDL cholesterolu i/lub trójglicerydów, a niski „dobrego” HDL cholesterolu, wskazują na niebezpieczne dla zdrowia zachwianie równowagi pomiędzy poszczególnymi frakcjami – zaburzenia lipidowe (dyslipidemię). Aby określić poziom cholesterolu we krwi, należy poddać się badaniu laboratoryjnemu. W rutynowej praktyce laboratoryjnej cholesterol frakcji LDL wyliczany jest z równania Friedewalda (C-LDL-C) lub oznaczany metodą bezpośrednią (C-LDL-D). Do podstawowych badań niezbędnych do oceny rodzaju zaburzeń lipidowych należy oznaczenie pełnego lipidogramu: cholesterolu całkowitego (TCH), cholesterolu frakcji HDL (HDLCH) oraz triglicerydów (TG) w surowicy krwi na czczo.
Lipidogram oznaczany jest w celu stwierdzenia dyslipidemii, zaburzeń (zwykle podwyższonych stężeń) poziomu trójglicerydów i cholesterolu, zarówno całkowitego, jak i dwóch jego frakcji. Jest podstawowym badaniem diagnostycznym, dzięki któremu można określić stan gospodarki lipidowej organizmu. W ten sposób można stwierdzić lub wykluczyć obecność zaburzeń w gospodarce lipidowej. W przypadku, gdy zależności pomiędzy wyżej wymienionymi parametrami są trudne do zinterpretowania, wówczas wylicza się wskaźniki aterogenności, czyli między innymi: wskaźnik Castelliego, wskaźnik osoczowy API, stosunek LDL/HDL.
Dyslipidemie należą do najważniejszych modyfikowalnych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego. Dyslipidemię definiuje się jako stan, w którym stężenia lipidów i lipoprotein w osoczu przekraczają wartości uznane za pożądane (docelowe). Odpowiednio wczesne wykrycie zaburzeń w układzie krążenia oraz prewencja wynikających z tego chorób, to działania mogące uratować życie. Regularne badania powinny być podstawą. Zaleca się, aby pomiary cholesterolu, z rozbiciem na poszczególne frakcje oraz trójglicerydów, były wykonywane co roku, zwłaszcza przez mężczyzn powyżej 40 roku życia oraz kobiety po 50 roku życia. Wskazane jest, by częściej badały się osoby z grup ryzyka, np. palacze, osoby z otyłością, chorujący na cukrzycę, czy przy obciążeniu rodzinnym miażdżycą. W leczeniu dyslipidemii ważne miejsce zajmuje zmiana stylu życia, definiowana jako modyfikacja diety i zwiększenie aktywności fizycznej. Zalecana jest we wszystkich schorzeniach związanych z zaburzeniami metabolizmu lipidów. Przy mniej nasilonych zaburzeniach i mniejszym ryzyku chorób układu sercowo-naczyniowego jest to główna metoda leczenia, a przy większym ryzyku jest to terapia wspomagająca leczenie farmakologiczne.
