Najskuteczniejsza antykoncepcja niehormonalna

1) prezerwatywy dla mężczyzn
2) prezerwatywy dla kobiet
3) wkładki wewnątrzmaciczne
4) błony dopochwowe
5) kapturki naszyjkowe
6) metody chirurgiczne.

Prezerwatywa to jeden z najstarszych środków antykoncepcyjnych. Zmieniał się oczywiście materiał, doskonaliły metody wytwarzania, w naszych czasach wprowadzono kontrolę jakości, ale pomysł pozostał ten sam: postawić jak najszczelniejszą barierę pomiędzy spermą, a komórką jajową. Dzisiejsze prezerwatywy są w ogromnej większości produkowane z lateksu – cienkiego i mocnego sztucznego tworzywa lub poliuretanu. Tylko około 1% spośród sprzedawanych na świecie kondomów wytwarza się z naturalnego tworzywa, czyli ze zwierzęcych jelit. Takie prezerwatywy są niezwykle cienkie i delikatne, prawie niezauważalne, ale jednocześnie mają – oprócz bardzo wysokiej ceny – jedną poważną wadę: w ogóle nie chronią przed chorobami przenoszonymi drogą płciową.

Prezerwatywy mają szereg zalet – przede wszystkim są powszechnie dostępne, niedrogie, aby je kupić nie potrzebujemy recepty. Są stosunkowo łatwe w użyciu. Ich minus – to konieczność założenia w trakcie gry wstępnej, o czym należ pamiętać i co z jednej strony może zaburzyć „dynamikę” aktu płciowego. Zdarza się, że używanie prezerwatywy wymaga zastosowania dodatkowego środka nawilżającego. Warto wiedzieć, że w połączeniu z lateksowymi prezerwatywami, nie należy stosować lubrykantów na bazie oleju, takich jak wazelina czy oliwka dla dzieci. Mogą one rozpuścić prezerwatywę. Odpowiednie są natomiast środki nawilżające na bazie wody lub gliceryny, najlepiej kupione w aptece lub oferowane przez producenta prezerwatyw. W badaniach efektywności skuteczność prezerwatyw określa się w indeksie Pearla na 8 do 11 (a więc spośród 100 kobiet stosujących przez rok prezerwatywę od 8 do 11 może zajść w ciążę). Wyniki te są znacznie lepsze w grupie osób całkowicie akceptujących tę metodę i umiejętnie się nią posługujących – indeks Pearla wynosi wówczas od 3,1 do 4,8. Wśród kobiet starszych, w wieku powyżej 35 lat (już mniej płodnych, ale bardziej doświadczonych) indeks Pearla spada aż do 1,7. Prezerwatywy są jednak stosowane przede wszystkim przez ludzi młodych.
Skuteczność prezerwatyw zależy od przestrzegania kilku ważnych zasad:
1) Kupujemy prezerwatywy tylko w aptece, aby mieć pewność, że produkt jest dobrej jakości i spełnia wymagane normy.
2) Przechowujemy je tak, by ich nie zniszczyć – i nie za długo. Aby uchronić je przed uszkodzeniem, lepiej nosić je w portfelu niż w tylnej kieszeni spodni.
3) Stosujemy je zawsze, przy każdym stosunku, nie próbując szczęścia z kalendarzykiem obliczanym na oko ani nie zdając się na los szczęścia.
4) Warto jeszcze wiedzieć, jak posługiwać się prezerwatywą (instrukcja).
Warto wiedzieć, że nieprzestrzeganie tych prostych przecież zasad powoduje więcej niepożądanych ciąż niż takie dramatyczne wypadki, jak pęknięcie prezerwatywy.

W początkach lat dziewięćdziesiątych na zachodnioeuropejskim rynku pojawiła się prezerwatywa dla kobiet. Femidom – bo tak nazwano damską prezerwatywę – składa się z dwóch pierścieni połączonych cienką błoną. W odróżnieniu od prezerwatywy męskiej jest ona wykonana z folii poliuretanowej. Ma ona, oprócz działania antykoncepcyjnego, chronić przed zakażeniem wirusem HIV, tak jak prezerwatywy. W czasie zakładania prezerwatywy damskiej bardzo ważne jest by przylegała ona dobrze do ścian pochwy, a pierścień wewnętrzny tworzył rodzaj kołnierza na części pochwowej szyjki macicy. Damskie prezerwatywy są niemal niedostępne w Polsce. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest ich cena. Kosztują one w granicach 4-5 dolarów amerykańskich i nie są tak łatwe w użyciu jak prezerwatywy męskie. Wśród wad wymieniane są takie czynniki jak: możliwość upośledzania doznań seksualnych partnerów seksualnych, konieczność kontrolowania prawidłowości położenia prezerwatywy podczas stosunku, duża łatwość penetracji prącia pomiędzy ścianą pochwy a ścianą samej prezerwatywy, w takiej sytuacji prezerwatywa nie ma już żadnego działania antykoncepcyjnego, trudności techniczne przy zakładaniu, dość wysoka cena sprzedaży, wywoływanie efektów dźwiękowych (szelest), podczas stosunku z użyciem tej prezerwatywy, brak na rynku w Polsce. Do zalet zalicza się brak działań ubocznych, w związku z wykorzystania innego surowca do produkcji tych prezerwatyw, możliwość pęknięcia jest 10 razy mniejsza, w porównaniu z prezerwatywami męskimi produkowanymi z lateksu, w wielu sytuacjach jest to jedyny środek, który może być zastosowany przez kobiety w profilaktyce zakażeń chorobami przenoszonymi drogą seksualną. Wskaźnik Pearla dla tych prezerwatyw wynosi 3-8 (czyli, że w niepożądaną ciążę zajdzie od 3 do 8, na 100 kobiet aktywnych seksualnie, stosujących wyłącznie tę metodę zapobiegania ciąży przez cały jeden rok).

Wkładki wewnątrzmaciczne o różnych kształtach i budowie, popularnie nazywane są „spiralami”. Najczęściej wkładki mają kształt powyginanej litery S, litery T lub spirali. Plastik jest podstawowym materiałem, z którego wykonana jest wkładka. Większość wkładek, w swoim składzie ma także miedź metaliczną (cienki drucik miedziany owiniętego wokół plastikowej podstawy). Wkładki muszą być zakładane (do jamy macicy) przez lekarza. Zabieg ten najczęściej przeprowadza się w czasie miesiączki. Badania kliniczne dowodzą, że wkładki wewnątrzmaciczne nie powodują zwiększenia częstości rozwoju raka trzonu ani raka szyjki macicy. Antykoncepcję wewnątrzmaciczną zaleca się kobietom w wieku powyżej 30 lat, które nie planują już zachodzenia w ciążę. Młode kobiety, które nie mają jeszcze dzieci, mają obfite i bolesne miesiączki raczej nie powinny stosować tej metody antykoncepcyjnej. Mechanizm działania wkładek antykoncepcyjnych nie został jeszcze w całości poznany. Sądzi się, że wkładki wewnątrzmaciczne, jak każde ciało obce mogą powodować rodzaj stanu zapalnego błony śluzowej macicy, co utrudnia ewentualne zagnieżdżenie się zapłodnionej komórki jajowej. Możliwe jest także, że wkładka utrudnia ruch plemników w kierunku jajowodu (gdzie zwykle dochodzi do zapłodnienia komórki jajowej). Obecność drucika i uwalnianie się miedzi (zawartej we wkładce antykoncepcyjnej) może wpływać na środowisko wewnętrzne macicy. Miedź mając właściwości miejscowo drażniące pozwala na zmniejszenie rozmiarów samych wkładek, a co za tym idzie ograniczenie częstości występowania niektórych objawów ubocznych. Nie stwierdzono natomiast negatywnego wpływu miedzi na zachowanie się plemników oraz na proces zapłodnienia. Wkładki wewnątrzmaciczne uwalniające hormony wykazują również działanie podobne do mini tabletki progestagenowej, utrudniając zagnieżdżenie się komórki jajowej i hamując jajeczkowanie (u 25% kobiet stosujących tą wkładkę nie dochodzi do jajeczkowania). Każda wkładka wewnątrzmaciczna posiada nitki, które powinny zostać skrócone przez doświadczonego lekarza ginekologa zakładającego wkładkę. Nie mogą być one ani zbyt krótkie ani zbyt długie, gdyż wtedy mogą być przyczyną dyskomfortu oraz bólu podczas stosunku. Pacjentka, której założono wkładkę powinna poprosić lekarza aby nauczył ją wyczuwania nitek wkładki, dzięki temu po każdej miesiączce będzie możliwość sprawdzenia czy rzeczywiście wkładka jest na swoim miejscu. Jeżeli nic niepokojącego się nie dzieje, to do lekarza – na badania kontrolne – powinno się zgłaszać 1-2 razy w roku. Pierwsze badanie kontrolne powinno zostać przeprowadzone około 2 tygodni po założeniu wkładki. Usługa ta nie jest objęta programem opłacanym przez Narodowy Fudnusz Ochrony Zdrowia. Przeciwwskazaniami do stosowania wkładki są: ciąża i podejrzenie ciąży, stany zapalne dróg rodnych i inne stany zapalne w obrębie miednicy małej, krwawienia z dróg rodnych o nieznanej etiologii, przebycie ciąży pozamacicznej, zmniejszona odporność organizmu (np. AIDS czy przyjmowanie leków immunosupresyjnych), uczulenie na składniki, z których zbudowana jest wkładka, przebyte bakteryjne zapalenie wsierdzia lub wady serca i stany po wszczepieniu sztucznych zastawek, zaburzenia krzepnięcia krwi, endometrioza, względnym przeciwwskazaniem są obfite i długotrwałe krwawienia miesiączkowe. Wśród zalet stosowania wkładek wymienia się brak stwierdzonych niepożądanych działań ogólnoustrojowych i prawie 100% możliwość cofnięcia efektu antykoncepcyjnego po usunięciu wkładki. Jest to środek nie zakłócający przebiegu zbliżenia seksualnego, który nie ma wpływu na skład i ilość pokarmu produkowanego przez kobiety karmiące piersią. W czasie stosowania wkładki mogą jednak występować obfite krwawienia miesiączkowe lub krwawienie międzymiesiączkowe (co może być przyczyną konieczności usunięcia wkładki z jamy macicy), istnieje też ryzyko przebicia ściany macicy (podczas zakładania wkładki) oraz zwiększone ryzyko poronienia w przypadku zajścia w ciążę. Wkładki wewnątrzmaciczne należą do najskuteczniejszych metod zapobiegania niepożądanym ciążom. Skuteczność tej metody jest wysoka (na tysiąc aktywnych seksualnie kobiet, stosujących tę metodę przez jeden rok (od 3 do 21 może zajść w niepożądaną ciążę). Wszystkie wkładki zawierające miedź mogą pozostawać w jamie macicy przez okres 5 i więcej lat.

Jest to kopułka z delikatnej gumy rozpięta na sprężystym pierścieniu. Najbardziej popularne są błony z pierścieniem płaskim, ponieważ najłatwiej je dopasować i są najprostsze w użyciu. Wariant z pierścieniem walcowatym jest odpowiedni dla kobiet, które uznają ucisk obrzeża płaskiej sprężyny za zbyt mocny, powodujący uczucie niewygody i objawy zapalenia pęcherza moczowego. Natomiast błony dopochwowe z pierścieniem łukowatym są trudniejsze do założenia, ale mogą być stosowane przez kobiety z tyłozgięciem szyjki macicy. Wkładając błonę do pochwy, należy mocno ją zgiąć, a następnie wsunąć tak głęboko, by dotarła do wylotu szyjki macicy. Pierścień wtedy rozpina się i szczelnie przylega do błony śluzowej. Stanowi mechaniczną barierę (gumowa lub plastikowa błona w kształcie kopuły) uniemożliwiającą przedostanie się plemników do szyjki macicy. Błona ta w efekcie dzieli pochwę na dwa obszary: zewnętrzny w którym w czasie ejakulacji złożone zostaje sperma i wewnętrzny komunikujący się z kanałem szyjki macicy. Błona dopochwowa zakładana jest przez kobietę przed stosunkiem, a zdejmuje się ją ok. 10 godzin po odbytym stosunku. Decydując się na taką metodę antykoncepcyjną należy dobrać u ginekologa jej dokładny rozmiar (od 50 do 100 mm średnicy) oraz zbadać sprężystość mięśni pochwy. Diafragmę można kupić w niektórych gabinetach ginekologicznych.  Lekarz także powinien nauczyć kobietę prawidłowego zakładania błony dopochwowej. Przeznaczona jest głównie dla młodych kobiet, które nie przekroczyły 30 roku życia. Jej stosowanie może powodować dyskomfort w czasie stosunku (u kobiety i mężczyzny) istnieje też ryzyko wystąpienia zapalenia pęcherza moczowego u kobiet stosujących tę metodę, a w przypadku źle dobranej błony istnieje możliwość otarć. Metoda nie wymaga jednak ingerencji chemicznej, hormonalnej i innej, jest niemal zupełnie obojętna dla zdrowia i tania. Jej skuteczność zależy od sprężystości mięśni pochwy. Jeśli są zbyt zwiotczałe, diafragma przesuwa się podczas zbliżenia albo wypada, antykoncepcja jest wtedy wykluczona. Diafragma zabezpiecza przed ciążą w ok. 85%. U starszych kobiet, które mają doświadczenie w stosowaniu błony dopochwowej, niepowodzenia antykoncepcji są rzadkie (wskaźnik Pearl’a może mieć wartość 3), natomiast u młodych kobiet, które nie mają doświadczenia w tym zakresie wskaźnik Pearl’a waha się w granicach pomiędzy 10 a 15.

Mechanizm działania kapturków naszyjkowych polega także na uniemożliwianiu przedostania do szyjki macicy płynów znajdujących się w pochwie. Kapturki naszyjkowe są małe i niewyczuwalne w trakcie stosunku, wykonane z masy plastycznej lub gumy. Jeśli to konieczne mogą pozostać na swoim miejscu przez 24 godziny. Szczególnie odpowiednie SA dla kobiet o słabych mięśniach pochwy, niemogących utrzymać błony dopochwowe lub mających w czasie jej stosowania częste zapalenia pęcherza moczowego. Stosowanie kapturków wymaga zazwyczaj dłuższych ćwiczeń niż w przypadku błony i nie dla wszystkich kobiet okaże się możliwe. Skuteczność działania jest podobna jak w przypadku błony dopochwowej, choć przeprowadzono na te temat mniej badań. Przed każdym kolejnym stosunkiem należy dodawać środek plemnikobójczy (jak w przypadku błony). Po stosunku kapturek powinien pozostać na swoim miejscu przez co najmniej sześć godzin. Niektóre kobiety zakładają kapturki i nie wyjmują ich przez kilka dni, nie narażając się tym samym na problemy. Należy jednak wyjmować go co 30 godzin, istnieje bowiem niewielkie ryzyko rozwoju wstrząsu toksycznego. Kapturki naszyjkowe są jednak mało popularne i trudne do nabycia w Polsce.

We wczesnych latach dziewięćdziesiątych sterylizacja (męska lub damska, bo możliwe są obie wersje) stała się najczęściej wybieraną metodą antykoncepcji wśród amerykańskich małżeństw po trzydziestce. Dziś jest to już najpopularniejsza metoda antykoncepcji na świecie. Istota chirurgicznego zabiegu sterylizacji polega na trwałym pozbawieniu kobiety lub mężczyzny zdolności do poczęcia lub płodzenia bez ograniczenia ich możliwości seksualnych.
U mężczyzn sterylizacja polega na przecięciu i podwiązaniu nasieniowodów (wazektomia). Zabieg sterylizacji nie wiąże się z usunięciem żadnych narządów płciowych, nie ogranicza wydzielania hormonów ani produkcji spermy. Sterylizacja jest prostym zabiegiem. Nie trzeba już leżeć w szpitalu: wystarczy krótka wizyta w ambulatorium. Nie trzeba też pełnego znieczulenia – wystarczy miejscowe. Lekarz wykonuje małe, 1-2 cm nacięcie moszny, przez które dostaje się do nasieniowodów. Następnie podwiązuje je, blokując tym samym plemnikom drogę i zaszywa maleńkie cięcie. Jak każda metoda zapobiegania ciąży, i ta nie daje stuprocentowej gwarancji – podwiązanie nasieniowodów obarczone jest również ryzykiem niepowodzenia zabiegu. Ryzyko antykoncepcyjnej nieskuteczności tego zabiegu wynosi około 1 do 3000. Dodać tu należy, że sterylizacja nie ma nic wspólnego z impotencją. Mężczyzna jest dokładnie tak samo jak przed zabiegiem zdolny do stosunku seksualnego, orgazmu i wytrysku. Różnica jest tylko jedna: w ejakulacie nie ma już plemników. Jednak zdarza się, że mężczyźni, którzy poddali się sterylizacji, po zabiegu zaczynają tego żałować, a niektórym wydaje się, że zabieg pozbawił ich męskości. Bywa nawet, że decydują się na drugi zabieg, mający przywrócić im płodność.

U kobiet sterylizacji dokonuje się przez podwiązanie jajowodów (metodą laparoskopii lub laparotomii). Sterylizacja praktycznie nie wpływa na czynności hormonalne jajników, nie przyspiesza menopauzy i, wedle obserwacji większości kobiet, nie powoduje zmian związanych z miesiączkowaniem. Jest też metodą wygodniejszą, niż wiele innych. U kobiet bywa ona wykonywana ze wskazań zdrowotnych, takich jak kolejne cesarskie cięcie. Podobnie, jak u mężczyzn sterylizacja nie jest aprobowana prawnie. U kobiet zabieg sterylizacji jest nieco trudniejszy niż u mężczyzn. Lekarz musi podwiązać jajowody, co uniemożliwi komórce jajowej przedostanie się do macicy, a plemnikom – do jajowodu. Najczęściej do sterylizacji wykorzystuje się technikę laparoskopii, dzięki czemu operacja jest prostsza. Przez minimalne nacięcie w okolicach pępka wprowadza się klipsy, które następnie zaciska się na jajowodach. Zabieg wykonywany jest w znieczuleniu, lecz nie wymaga długiego pobytu w szpitalu: po kilku godzinach kobieta może iść do domu. Może się zdarzyć, że osoba, która poddała się sterylizacji, zmienia zdanie i chce przywrócenia płodności. W takim przypadku można próbować przywrócić drożność jajowodów. Jednak nawet dobre kliniki potrafią to zrobić tylko mniej więcej w co drugim przypadku (udaje się przywrócić płodność 60% kobiet i 40% mężczyzn).
Zalety sterylizacji jako metody antykoncepcyjnej to bardzo wysoka skuteczność (ponad 99% pewności), brak stwierdzonych skutków ubocznych, nie wpływa na czynności hormonalne narządów płciowych, nie wpływa na możliwości seksualne, eliminuje strach przed niepożądaną ciążą i trwale rozwiązuje problem antykoncepcji – eliminuje potrzebę ciągłego stosowania doraźnych metod antykoncepcyjnych oraz ponoszenia związanych z tym kosztów i niedogodności.

Prawem do tego zabiegu cieszą się między innymi Brytyjczycy, Niemcy czy Amerykanie. Podobnie jest w Australii, Francji, Holandii, Luksemburgu, Chinach, Korei Południowej, większości byłych krajów Wspólnoty Brytyjskiej, większości stanów USA i państw, których prawodawstwo wywodzi się z ustawodawstwa angielskiego lub z prawa zwyczajowego. W Polsce nie ma regulacji prawnych odnoszących się bezpośrednio do stosowania sterylizacji jako świadomie wybranej metody antykoncepcyjnej. Polscy lekarze są przekonani, że zabieg ten jest zabroniony i karany na mocy kodeksu karnego. Co najdziwniejsze, Ministerstwo Zdrowia ani Ministerstwo Sprawiedliwości nie zajęło dotychczas w tej sprawie żadnego stanowiska.