Dlaczego ludzie popełniają samobójstwa?

Samobójstwa są poważnym problemem zdrowia publicznego. Według WHO są one trzecią najczęstszą przyczyną zgonu w grupie osób w wieku 15-44 lat. W Unii Europejskiej w wyniku samobójstw każdego roku umiera 58 tys. mieszkańców, podczas gdy w wypadkach komunikacyjnych ginie około 50 tys. Najwyższe wskaźniki samobójstw obserwuje się wśród mieszkańców Wysp Brytyjskich oraz krajów Europy Środkowej i Wschodniej, natomiast najniższe wśród muzułmanów. Samobójstwa popełniane są w każdym wieku. Niepokojący jest jednak fakt, że wskaźniki samobójstw coraz częściej dotyczą osób młodych – wśród osób w wieku 15-35 lat samobójstwo jest jedną z trzech najczęstszych przyczyn śmierci.

Wskaźnik liczby samobójstw w ciągu roku mieści się granicach od 0,1 (Egipt) do ponad 40 (Węgry, Rosja, Litwa) na 100 tysięcy mieszkańców. W Polsce wskaźnik ten w ostatnich latach oscyluje wokół 15/100 tys. ludności. We wszystkich krajach, oprócz Chin, samobójstwa częściej popełniają mężczyźni, przy czym w Polsce stosunek ginących w ten sposób mężczyzn do kobiet wynosi 5,5:1, natomiast w innych krajach 2:1. W niektórych krajach (Szwecja, Szwajcaria, Niemcy) obserwuje się wyższe wskaźniki samobójstw wśród protestantów w porównaniu z katolikami czy Żydami. Fenomen ten jest wiązany z wpływami historycznymi, kulturowymi i religijnymi.

Do cech stanu psychicznego chorych ze skłonnościami samobójczymi zaliczyć należy:
– ambiwalencja (chory jednocześnie chce pozbyć się bólu istnienia, a z drugiej strony pragnie żyć),
– impulsywność (samobójstwo jest zwykle aktem impulsywnym i jak każdy impuls trwa zwykle kilka minut lub godzin – opieka w tym okresie osłabia chęć pozbawienia się życia),
– sztywność (działania, myślenie i odczuwanie osób ze skłonnościami samobójczymi są zazwyczaj zawężone).

W piśmiennictwie przedmiotu znaleźć można, co najmniej kilkanaście definicji samobójstwa. Do najbardziej znanych należą definicja E. Durkheima, francuskiego socjologia żyjącego na przełomie wieków, który w opublikowanym w 1897 roku dziele Le suicide napisał: „Samobójstwem nazywa się każdy przypadek śmierci, będący bezpośrednim lub pośrednim wynikiem działania lub zaniechania, przejawianego przez ofiarę zdającą sobie sprawę ze skutków swego zachowania”. Drugą znaną definicją jest definicja autorstwa profesora Uniwersytetu Kalifornijskiego Edwina Shneidmana: „We współczesnym zachodnim świecie, samobójstwo jest świadomie podjętym działaniem mającym na celu samozniszczenie; jest działaniem, które można określić jako wielowymiarowe zaburzenie występujące u jednostki, której potrzeby nie są zaspokojone i która sama definiuje problem, w którym samobójstwo spostrzega jako najlepsze rozwiązanie”.  Według Nowej Encyklopedii Powszechnej samobójstwo to „celowe zachowanie samodestrukcyjne prowadzące do śmierci biologicznej, które może mieć charakter gwałtowny (np. samobójstwo przez powieszenie się) lub charakter stopniowy (np. samobójstwo przez zagłodzenie się)”. Według Kay’a R. Janisona jest to „śmierć na skutek obrażeń, otrucia lub uduszenia tam, gdzie istnieją (pośrednie lub bezpośrednie) dowody na to, że obrażenia denat zadał sobie sam i zamierzał odebrać sobie życie”. Austriacki psychiatra, Erwin Ringel, w książce „Gdy życie traci sens” dowodzi, że samobójstwo nie jest reakcją nagłą, lecz długotrwałym procesem gromadzenia urazów, które powodują nieustający ból, wyjałowienie psychiki i ogólne osłabienie reakcji obronnych organizmu człowieka. Natomiast wg Encyklopedii Internetowej Wikipedia samobójstwo to „śmierć jednostki, która nastąpiła w wyniku jej celowego, świadomego działania”. Nie ma natomiast definicji, która byłaby akceptowana i stosowana przez wszystkich.

Psychologiczne podejście do problemu koncentruje się na poszukiwaniu determinant zachowania w cechach osobowości człowieka. Szczególną uwagę zwraca na zaburzenia osobowościowe i problemy motywacyjne. Jako wspólne cechy charakterystyczne dla potencjalnego samobójcy uznaje się: zaburzenia osobowości (przejściowe lub trwałe), niedojrzałość emocjonalną, małą odporność na stres oraz reagowanie autoagresją na sytuację zagrożenia. Motywy samobójstwa są niezwykle trudne do oceny, przeważają jednak choroby psychiczne i somatyczne, konflikty rodzinne rodzinne oraz alkoholizm. Do czynników podnoszących ryzyko zachowań samobójczych zalicza się: obciążenie rodzinne samobójstwem, sytuacje trudne, wymagania przerastające możliwości danego człowieka. Stwierdzono też wpływ bezrobocia na częstość samobójstw, co prawdopodobnie wiąże się z osłabieniem więzi międzyludzkich, zmniejszeniem kontaktów społecznych oraz trudnościami finansowymi. Czynnikami, które znacznie podnoszą ryzyko samobójcze są też przetrwałe zaburzenia nastroju (trwające co najmniej dwa tygodnie), psychologiczne przeżywanie depresji, poczucie beznadziejności, bezwartościowości, myśli samobójcze, lepsze przystosowanie do życia przed wystąpieniem choroby, wyższe oczekiwania wobec własnych osiągnięć, wyższa świadomość swojej choroby.

Najważniejsze czynniki ryzyka popełnienia samobójstwa to:
– płeć męska,
– podeszły wiek,
– osamotnienie,
– rasa biała,
– określone zawody: psychologowie, lekarze, farmaceuci, chemicy, rolnicy,
– przyjęcie lub wypis ze szpitala psychiatrycznego w ostatnim czasie,
– izolacja społeczna,
– samouszkodzenia w wywiadzie (ryzyko zwiększone 100-krotnie),
– depresja,
– nadużywanie alkoholu,
– zaburzenia osobowości,
– schizofrenia,
– przewlekła choroba somatyczna.
Badacze problemu podają, że 80% chorych podejmujących próby samobójcze wypowiadało urojenia i doznawało omamów, jednak badania kliniczne rzadko wykazują, że próby samobójcze są wynikiem nakazów psychotycznych i na ogół nie występują wtedy, kiedy pacjenci przeżywają najbardziej nasilone objawy psychotyczne. Z badań innych autorów wynika, że najczęstszymi czynnikami prowadzącymi do prób samobójczych jest pojawienie się na początku choroby takich objawów, jak: obniżenie nastroju, poczucie winy oraz utrata zaufania do siebie i innych.

1. depresja – 33%,

2. utrata bliskiej osoby – 17%,
3. niepokój związany z objawami psychotycznymi – 13%,

4. reakcja na stresujące wydarzenia życiowe – 12%,

5. działanie pod wpływem imperatywnych omamów słuchowych – 5%,

6. nadużycie środków psychoaktywnych – 6%,

7. w celu zwrócenia uwagi – 2%,

8. przyczyny nieznane – 12%.
W grupie chorych z rozpoznaniem schizofrenii nie występuje przewaga płci żeńskiej w częstotliwości podejmowania prób samobójczych. Wskaźnik udanych prób jest bardzo wysoki – około 10%. Stosowanie leków u tych chorych nie zmienia tego wskaźnika, jak to obserwuje się w przypadku depresji pierwotnej. Najwyższe ryzyko zamachu samobójczego występuje w pierwszych 10 latach trwania choroby. W Stanach Zjednoczonych 60-80% chorych psychiatrycznych ujawnia myśli samobójcze, 20-40% dokonuje prób samobójczych, a 10-15% dokonuje aktu samobójczego. Badania innych autorów potwierdzają wysoką korelację pomiędzy samobójstwami, a objawami depresji (utrata apetytu, zaburzenia snu, zmęczenie, obniżenie aktywności, utrata libido, nastrój depresyjny), a także wcześniejszymi próbami samobójczymi w wywiadzie. Depresja towarzyszy także często innym chorobom psychicznym i wówczas stanowi czynnik ryzyka. Spośród ludzi z rozpoznaną głęboką depresją około 15% umiera z powodu samobójstwa. Jednak ryzyka tego nie powinno się też lekceważyć w przypadku ludzi z łagodniejszą formą depresji. Myśli samobójcze powinny być zawsze traktowane jako zagrożenie i zwykle wymagają albo leczenia szpitalnego albo bardzo dokładnego obserwowania i nadzoru.
Ryzyko samobójstwa wśród młodzieży i młodych dorosłych napawa szczególnym niepokojem, ponieważ odsetek samobójstw w tej grupie zwiększa się wraz z ogólną częstością występowania przemocy w społeczeństwie. Nastolatki mogą podejmować zamachy samobójcze bez uświadomienia sobie jak łatwo doprowadzić taki zamach do skutku. Młodzież unika też rozmów o swoich myślach i uczuciach, zwłaszcza ze swoimi rodzicami. W takich przypadkach zaniepokojeni rodzice mogą podzielić się lub odkryć swoje niepokoje najbliższemu przyjacielowi nastolatka. Ryzyko samobójstw wśród ludzi starszych wiąże się z ich ogólnym złym stanem zdrowia, stanami depresyjnymi związanymi z zaburzeniem psychicznym, albo z czynnikami społecznymi (brakiem zainteresowania ze strony dorosłych dzieci, zakończeniem pracy zawodowej, utratą kontaktów przyjacielskich). W Stanach Zjednoczonych samobójstwa osób starszych osiągają największe natężenie w wieku 80-84 lat. Obserwacje wskazują, że samobójstwa są częstsze wśród osób starszych, próby samobójcze wśród młodszych.

Do zaburzeń psychicznych, w przebiegu których może dojść do próby samobójczej należą: depresja, zaburzenia osobowości (szczególnie osobowość antyspołeczna oraz osobowość typu „borderline”), uzależnienie od alkoholu i/lub narkotyków oraz schizofrenia. Dokonane samobójstwa są częstsze wśród chorych psychicznie, cierpiących na zaburzenia afektywne lub psychozy, natomiast próby samobójcze częściej zdarzają się u osób z zaburzeniami osobowości, uzależnionymi od alkoholu lub narkotyków. U alkoholików najczęstsze samobójstwa mają miejsce około 40 roku życia, co badacze problemu wiążą z współwystępowaniem uzależnienia od alkoholu i zaburzeniami depresyjnymi. Osoby z zaburzeniami osobowości częściej są uzależnione od leków lub narkotyków. W ciągu całego życia osoby uzależnionej ryzyko określa się najczęściej na 10-15%. Obecnie szacuje się ryzyko samobójstwa u osób z problemem alkoholowym na ok. 4%. Najnowsze badania dotyczące zachowań samobójczych w schizofrenii wskazują, że rozpowszechnienie prób samobójczych w tej grupie chorych wynosi 33% i płeć, rasa, poziom edukacji, stan cywilny nie mają istotnego wpływu na ten wskaźnik.

Niektóre choroby somatyczne, szczególnie przewlekłe, wiążą się z większym ryzykiem popełnienia samobójstwa. W grupie chorych na padaczkę do przyczyn częstszych zachowań samobójczych zalicza się: agresywność, impulsywność oraz upośledzenie sprawności fizycznej. U nosicieli wirusa HIV ryzyko podjęcia próby samobójczej jest 30 razy wyższe niż w populacji ogólnej. Okresy, z którymi związane jest szczególnie wysokie ryzyko to: w moment rozpoznania, śmierć przyjaciela chorego na AIDS, zaostrzenie objawów psychiatrycznych. W przebiegu chorób nowotworowych obserwuje się podwyższone wskaźniki samobójstw, a ryzyko jest szczególnie duże u mężczyzn, w ciągu pierwszych pięciu lat po rozpoznaniu choroby oraz u chorych przechodzących chemioterapię. W grupie chorób przewlekłych podwyższone ryzyko dokonania samobójstwa obserwuje się w: cukrzycy, stwardnieniu rozsianym oraz przewlekłych chorobach nerek i wątroby.

Pamiętać należy również (poza wymienionymi już czynnikami) o czynnikach środowiskowych oraz socjodemograficznych. Ryzyko samobójstwa jest podwyższone w przypadku osób rozwiedzionych, owdowiałych, stanu wolnego, będących w separacji lub mieszkających samotnie w stosunku do osób znajdujących się w związku małżeńskim. Istotnym czynnikiem ryzyka dla zachowań samobójczych są również przypadki samobójstw w rodzinie. Ryzyko jest około 4-krotnie wyższe dla osoby, której krewny popełnił samobójstwo niż dla osoby, w rodzinie której nie obserwowano takich przypadków.

Ogólnie uważa się, że nie bez znaczenia są również warunki pogodowe. W literaturze wielokrotnie poruszano problem zależności pomiędzy zachorowalnością i śmiertelnością ludzi a warunkami meteorologicznymi. Na szkodliwe działanie pogody, tzw. psychiczne odczuwanie pogody, jest narażony przede wszystkim układ nerwowy, a dopiero później podlegają jemu inne narządy. Najbardziej wrażliwi na sytuacje meteorotropowe są pacjenci cierpiący na depresję, schizofrenię, neurotycy, a także narkomani i alkoholicy. Właśnie tacy pacjenci zaliczani są do grupy największego ryzyka zamachów samobójczych. Wśród meteorotropowych sytuacji pogodowych wyróżnia się m.in.: układy niskiego ciśnienia i związane z nimi nagłe zmiany poszczególnych elementów meteorologicznych (głownie ciśnienia atmosferycznego i temperatury powietrza) podczas przechodzenia frontów atmosferycznych, szczególnie frontu chłodnego oraz występowanie wiatru halnego czy burz.

Niezwykle trudno wyjaśnić, dlaczego niektóre osoby podejmują decyzję o popełnieniu samobójstwa, podczas gdy inne tego nie robią. Wśród metod popełnienia samobójstwa dominuje powieszenie, z innych należy wymienić – zatrucie, skok z wysokości i utopienie. Na ogół panuje zgodność badaczy, że częstość aktów samobójczych jest zależna od pory roku. Największe ich nasilenie obserwowane jest w późnych miesiącach wiosennych, co jedni wiążą ze zmianą temperatury na cieplejszą, inni ze zmianami społecznymi następującymi często przed okresem wakacyjnym. U mężczyzn stwierdza się jeden szczyt wiosenny, natomiast u kobiet występują dwa szczyty: jeden wiosną drugi jesienią. Metody polegające na zatruciu, np. lekami, nie wykazują związku z porą roku.

– 42% usiłowało odebrać sobie życie poprzez przedawkowanie leków,

– 16% – przez podcięcie sobie nadgarstków,

– 8% – przez skok z wysokości,

– 6% – przez powieszenie,
– 18% innymi sposobami (np. rzucenie się pod pociąg).

Do najczęściej obserwowanych w Polsce sposobów zaliczamy:
– powieszenie się,

– rzucenie się z wysokości

– oraz zażycie środków nasennych,

– rzadziej zastrzelenie się, zażycie trucizny lub otrucie gazem.

Próby samobójcze oraz samobójstwa mają poważne konsekwencje emocjonalne dla rodziny i przyjaciół. W przypadku rodzin osób, które podjęły próbę samobójczą szczególny niepokój wiąże się z ryzykiem ponownego podjęcia takiej próby. Oprócz kosztów emocjonalnych, samobójstwa wiążą się również ze znacznymi kosztami ekonomicznymi związanymi z opieką lekarsko-psychologiczną, opieką nad rodzinami osób, które popełniły samobójstwo oraz utratą określonego potencjału ekonomicznego. Szacuje się, że w skali całego świata koszty ekonomiczne samobójstw sięgają miliardów dolarów.

Zmniejszenie liczby samobójstw zależy od umiejętności rozpoznawania i leczenia depresji, dlatego niezmiernie istotne jest ustawiczne kształcenie tych umiejętności wśród lekarzy. W krajach takich jak Szwecja, Węgry, czy Japonia dzięki kształceniu lekarzy uzyskano lepsze wskaźniki rozpoznawania depresji i skutecznego leczenia tej choroby, co doprowadziło do obniżenia częstości samobójstw. Jeżeli jest to możliwe, w przypadku rozpoznania zagrożenia samobójczego choremu należy ograniczyć dostęp do środków umożliwiających podjęcie próby samobójczej, takich jak: pasek od szlafroka, spodni, tabletki, żyletki, środki chemiczne, broń biała lub palna. W Chinach, Indiach, czy Sri Lance znaczna liczba samobójstw popełniania jest przy zastosowaniu pestycydów, zatem ograniczenie dostępu do tych substancji może prowadzić do obniżenia wskaźników samobójstw w tych krajach.
Nie trzeba być profesjonalistą, żeby komuś pomóc. Większość niedoszłych samobójców zawdzięcza życie laikom, którzy ich wysłuchali, okazali im pomoc i zainteresowanie. Okazywanie zainteresowania, troski i ciepła, a także niewerbalne okazywanie akceptacji jest wyrazem szacunku i uznania jego wartości. Chorego należy wspierać i okazywać mu zrozumienie. Należy skupić się na uczuciach chorego, z którym się rozmawia oraz starać się zrozumieć jego uczucia. Potencjalnego samobójcy nie należy zostawiać samego. Zawsze należy pamiętać o możliwości skierowania chorego do lekarza psychiatry, który może zaproponować kolejne kroki, włącznie ze skierowaniem do szpitala. Skuteczne zapobieganie samobójstwom obejmuje również takie inicjatywy, jak dostęp do telefonów zaufania, ośrodków interwencji kryzysowych, czy też portali internetowych, gdzie osoby zagrożone samobójstwem mogą uzyskać wsparcie i pomoc. Zapobieganie samobójstwom może być skuteczne tyko wtedy, kiedy zastosowane zostanie holistyczne podejście, obejmujące wszystkie możliwe aspekty zachowań samobójczych.
Szczególne znaczenie dla zmniejszenia liczby samobójstw mają umiejętności pracowników ochrony zdrowia, ich wiedza, empatia oraz troska o drugiego człowieka, dlatego konieczne jest systematyczne ich szkolenie. Niezbędne jest prowadzenie edukacji dotyczącej problematyki samobójstw w społeczeństwie.