Osa, która może zabić

Alergia lub inaczej uczulenie, to nagła reakcja organizmu na dany alergen – także na jad owadów błonkoskrzydłych. W Europie są to najczęściej: pszczoły miodne, osy, trzmiele i szerszenie. Ten rodzaj alergii stwierdza się najczęściej u dzieci i osób wielokrotnie żądlonych. Jad należy do tzw. alergenów natychmiastowych, co oznacza, że reakcja alergiczna następuje w ciągu kilku minut po ukąszeniu i może być niebezpieczna dla zdrowia i życia. Dla większości ludzi użądlenia owadów nie są groźne. Człowiek o przeciętnej wrażliwości na jad, po użądleniu odczuwa pieczenie i ból, po czym zazwyczaj pojawia się rumień i następuje opuchnięcie miejsca, w którym doszło do wkłucia. Objawy te ustępują po kilku godzinach. W przypadku osób uczulonych na jad, skutki użądleń są jednak bardzo poważne.

Jad pszczeli wytwarzają robotnice i matki owadów. Służy on do walki z przeciwnikami, którymi są zarówno inne owady, jak i większe zwierzęta – człowiek też. Jad pszczoły spływa wyżłobieniem w żądle, po wkłuciu go w skórę. Użądlenia os powodują podobne objawy, jak użądlenia pszczół. Stwierdzono, że w jadzie owadów występuje wiele substancji inicjujących reakcję uczuleniową organizmu. Należy do nich mellityna, wpływająca m.in. na uwalnianie mediatorów reakcji alergicznej – histaminy, aktywująca w specyficzny sposób komórki tuczne, lub apamina, specjalny peptyd degradujący komórki tuczne i wyzwalający wyrzut histaminy. W samym jadzie znajduje się również histamina, która jak wiemy wywołuje gwałtowną rekcję alergiczną. Jady osy i pszczoły różnią się znacznie od siebie i wystąpienie reakcji alergicznej po użądleniu osy nie oznacza, że pacjent jest również uczulony na jad pszczoły.

Alergia na jad owadów błonkoskrzydłych dotyczy od kilku do kilkunastu procent populacji. W 1997 roku sformułowano przypuszczenie, że w skali całego globu na owady błonkoskrzydłe uczulonych jest 2% ogółu ludności. W Europie niebezpieczne reakcje alergiczne na jad owadów dotyczą 0,4-5% populacji. W Niemczech rejestruje się piętnaście, w USA pięćdziesiąt, a w Anglii i Walii pięć zgonów rocznie. W 2009 roku na terenie Polski odnotowano kilka zgonów w następstwie użądlenia. W Polsce okres lotu owadów żądlących rozciąga się od kwietnia do października. Osy i pszczoły są bardziej agresywne w dni gorące i parne – stąd anomalie pogodowe, które obserwujemy obecnie sprzyjają użądleniem przez te owady. Użądlenia są formą obrony, ale jak zauważył jeden z biologów pszczoły i osy stosują strategię wojskową, według której najlepszą formą obrony jest atak. Dlatego dobrze jest wiedzieć, co drażni te owady, a drażnią je gwałtowne ruchy ludzi, noszone przez nich ubrania w kolorze czarnym lub jaskrawym – kolory biały, zielony i jasnobrązowy uchodzą za bardziej bezpieczne. Drażnią je również pachnące kosmetyki, szczególnie perfumy i lakiery do włosów. Owady unikają natomiast osób zażywających witaminę B1 – zalecana w tym celu dzienna dawka witaminy B1 powinna wynosić 150 mg – 3 x dziennie 2 tabletki po 25 mg. Gniazda niektórych gatunków z rodziny osowatych znajdują się w jamach ziemnych i dlatego ludzie uczuleni na te owady nie powinni chodzić boso po trawie. Niektórzy ludzie w sposób niewytłumaczalny „przyciągają” owady i wywołują u nich agresję. Przyczyny tego zjawiska nie są znane.

Alergia nigdy nie ujawnia się przy pierwszym lecz dopiero przy kolejnym użądleniu. Oznacza to, że im więcej razy zostaliśmy użądleni, tym większe prawdopodobieństwo, że po kolejnym, organizm zareaguje alergicznie. Dlatego przypadłość ta często występuje wśród pszczelarzy, małych dzieci dużo przebywających na świeżym powietrzu (zwłaszcza na wsi) oraz strażaków usuwających gniazda owadów. Alergia na jad owadów nie jest dziedziczna. Osoby uczulone na powszechne alergeny środowiska, takie jak roztocza kurzu, pyłki roślin czy sierść zwierząt, również nie są do niej predysponowane. Niemniej jednak, u osób uczulonych na inne alergeny, reakcja po użądleniu może przebiegać gwałtowniej.
Nadwrażliwość na jad owadów może rozwijać się na podłożu reakcji immunologicznych (alergia IgE-zależna i IgE-niezależna), może być też związana z mechanizmami nie immunologicznymi (tzw. nie-alergiczna nadwrażliwość na jady). Po użądleniu przez owada może wystąpić zwyczajna lub duża reakcja miejscowa, uogólniona reakcja anafilaktyczna oraz reakcje nietypowe i toksyczne. Częstość dużych reakcji miejscowych wynosi od 2,4-26,4%. Uogólnione reakcje anafilaktyczne są rzadsze i kształtują się w zakresie od 0,3-7,5%, a u pszczelarzy od 14,0- 43,0%.

1. Łagodne uczulenie. Po użądleniu występuje bolący i swędzący obrzęk, który ma więcej niż 10 cm średnicy i utrzymuje się dłużej niż przez 24 godziny. Łagodna reakcja alergiczna może (choć nie musi) wiązać się także ze swędzeniem lub poczerwienieniem skóry na całym ciele, uczuciem niepokoju, osłabienia czy lekkimi dusznościami. Reakcja tego typu występuje u 1,5-19% osób.
2. Ciężkie uczulenie. U osoby uczulonej może dojść po użądleniu do zagrażającej życiu, gwałtownej reakcji organizmu, zwanej wstrząsem anafilaktycznym. Reakcja ta może dotyczyć całego organizmu, choć najczęściej są to głębokie zaburzenia związane z oddychaniem i krążeniem. Najczęstsze objawy wstrząsu ze strony układu krążenia to: spadek ciśnienia, częstoskurcz serca i utrata przytomności. Ze strony układu oddechowego: duszność, spowodowana skurczem lub gwałtownym opuchnięciem oskrzeli lub krtani (w przypadku użądlenia w jamie ustnej). W przypadku braku natychmiastowej pomocy medycznej, objawy wstrząsu anafilaktycznego mogą doprowadzić do śmierci.

1) Aby (już po użądleniu) zapobiec wnikaniu jadu do ciała, należy wyciągnąć żądło podważając je paznokciem lub krawędzią karty telefonicznej (uwaga: usuwając żądło dwoma palcami lub pęsetą można wtłoczyć jad do ciała). Następnie należy zdezynfekować miejsce użądlenia.
2) Do piekącego miejsca należy przyłożyć na parę minut lód, butelkę z zimnym napojem lub mokry ręcznik
3) Powyżej miejsca użądlenia należy założyć opaskę uciskową (dotyczy kończyn). Jeżeli owad zaatakował dłoń lub palce, należy zdjąć z nich biżuterię. Użądlenie w podstawę języka lub usta może grozić uduszeniem. Pierwszą pomocą w tym wypadku jest rozpuszczenie w ustach 1 łyżeczki soli kuchennej, która zługuje jad z błony śluzowej – zabieg powtarzać kilkakrotnie i natychmiast skontaktować się z lekarzem.
4) Należy zawsze mieć pod ręką pakiet leków do natychmiastowej interwencji (przepisanych przez lekarza, w tym lek przeciwwstrząsowy, najlepiej w strzykawce automatycznej należy go wstrzyknąć sobie samemu. Pozostałe leki z pakietu podawane są doustnie.

Diagnostyka alergii na jad owadów obejmuje wywiad, identyfikację owada-sprawcy, wykonanie testów skórnych, określenie poziomu alergenowo-swoistych IgE i tryptazy, w celu wykluczenia mastocytozy. Postępowanie terapeutyczne prowadzi się w kilku etapach: postępowanie bezpośrednio po użądleniu, postępowanie po opanowaniu anafilaksji oraz leczenie przyczynowe – immunoterapia swoista alergii na jad owadów. Odczulanie, inaczej nazywane immunoterapią swoistą, jest jedyną metodą leczniczą o wysokiej skuteczności. Zapobiega ciężkiej i niebezpiecznej dla naszego życia reakcji anafilaktycznej. Terapia odczulająca polega na wielokrotnym podawaniu rosnących dawek szczepionki, w celu uzyskania tolerancji organizmu na dany alergen (jad konkretnego owada). Każdy pacjent reaguje indywidualnie, (w zależności od stopnia uczulenia) dlatego nie da się jednoznacznie określić ilości zastrzyków potrzebnych do uzyskania efektu. Odczulanie na jad owadów błonkoskrzydłych może być przeprowadzane w systemie ultraszybkim lub konwencjonalnym. W systemie ultraszybkim pacjent otrzymuje co 30 minut siedem do dziesięciu wzrastających dawek szczepionki antyjadowej, a następnie jest obserwowany przez jedną dobę w oddziale szpitalnym. Po tak przeprowadzonej terapii, już po jednej dobie osoba uczulona, staje się „niewrażliwa” na użądlenie, ale do podtrzymania wytworzonej „odporności” na jad należy kontynuować podawanie dawek szczepionki, początkowo w odstępach jedno i dwutygodniowych, a następnie sześcio – lub ośmiotygodniowych przez 3 – 5 – 7 lat. Odczulanie w systemie ultraszybkim przeprowadzane jest tylko w kilku ośrodkach alergologicznych w kraju. Odczulanie w systemie konwencjonalnym polega na podaniu od 8–u do 12–u wzrastających dawek szczepionki co 7 dni, pacjent staje się „odporny” na jad danego owada po upływie 8 – 12–u tygodni, ale odczulanie nadal musi być kontynuowane przez 3 – 7 lat.
Jedynym dostępnym i skutecznym sposobem leczenia alergii na jad owadów błonkoskrzydłych jest immunoterapia alergenowa (venom immunotherapy – VIT). Do leczenia kwalifikowani są chorzy, u których udokumentowano reakcję IgE-zależną. Czas trwania leczenia wynosi od 3 do 5 lat, zależnie od indywidualnej skuteczności. U chorych z rozpoznaną mastocytozą leczenie jest prowadzone do końca życia. Wskazaniem do VIT jest wystąpienie objawów ze strony układu oddechowego i sercowo-naczyniowego (III i IV klasa wg Muellera), połączone z dodatnim wynikiem testów skórnych i /lub swoistych IgE oraz pokrzywka w grupie znacznego ryzyka lub znaczne obniżenie jakości życia, połączone również z dodatnim wynikiem testów skórnych i/lub swoistych IgE. Przeciwwskazania do VIT są takie, jak w przypadku immunoterapii innymi alergenami. Należą do nich: brak współpracy ze strony chorego, wiek poniżej 5 lat, choroby nowotworowe oraz z autoagresji, ciężkie choroby ogólnoustrojowe oraz przewlekłe niewydolności narządowe. Wybór szczepionki alergenowej zależy od identyfikacji owada i reaktywności krzyżowej między jadami. Skuteczność immunoterapii alergenowej na jad owadów jest bardzo duża i znacznie wyższa niż w przypadku innych rodzajów immunoterapii. W przypadku jadu osy wynosi 95%, a pszczoły – 80-90%. Odczulanie na jad owadów błonkoskrzydłych przeprowadzane jest w wyspecjalizowanych placówkach medycznych na terenie całego kraju i jest w całości refundowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia.

Nie ma możliwości wykonania testów alergicznych i/lub immunologicznych profilaktycznie w celu sprawdzenia czy dana osoba jest uczulona na jad owada. Testy alergiczne i/lub immunologiczne można wykonać co najmniej w 4 tygodnie po reakcji alergicznej spowodowanej użądleniem. Wcześniej wykonane testy nie wykażą alergii na jad na skutek przejściowego „wyczerpania się układu immunologicznego”.