Jod został odkryty w roku 1811 przez Courtois’a, gdy na zlecenie Napoleona poszukiwał on nowych źródeł surowców w roślinach morskich. Obecność tego pierwiastka w tarczycy odkrył Baumann w roku 1896, stwierdził on też, że jest go za mało, gdy tarczyca dotknięta jest wolem.
W temperaturze pokojowej jest ciałem stałym o metalicznym połysku i charakterystycznym zapachu. W stanie wolnym spotykany w niewielkich ilościach; głównym źródłem jodu są jodany występujące jako domieszka saletry chilijskiej (nawóz azotowy stosowany w rolnictwie). W postaci jodków, jodanów i nadjodanów jest składnikiem wody morskiej (około 50 mikrogramów na litr). Dla porównania nieskażone wody powierzchniowe zawierają poniżej 3 mikrogramów jodu na litr. Także niektóre wodorosty mają zdolność gromadzenia tego pierwiastka, np.: często wyrzucane na brzeg (Morza Sargassowego) w czasie sztormu brunatnice używane są do celów leczniczych właśnie ze względu na zawarty w ich komórkach jod, ponad to używane są one również jako cenny nawóz lub jako pasza dla zwierząt. W organizmach zwierzęcych występuje jako składnik hormonów tarczycy.
Przyczyna związana z żywieniem:
Jod dostaje się do organizmu głównie z pożywieniem. Może być także pochłaniany przez skórę i pęcherzyki płucne. Przed wchłonięciem z przewodu pokarmowego większość jodu ulega redukcji do jodku. Część jodu jest wydalana przez nerki z moczem, reszta natomiast jest wychwytywana przez komórki tarczycy. Ilość jodu w pożywieniu waha się w zależności od pochodzenia produktu – największą zawartość jodu mają produkty pochodzenia morskiego (skorupiaki czy ryby morskie zawierają od 10 do 200 mikrogram jodu na 100g). zawartość pierwiastka w rybach słodkowodnych jest już znacznie mniejsza i waha się od 1,5 do 25 mikrogram na 100 g.
Wykorzystanie jodu z diety, a także syntezę i wydzielanie hormonów tarczycy utrudniają tzw. substancje wolotwórcze, należą do nich: siarkocyjany, glikozydy cyjanowe, hemaglutyniny i polifenole.
Siarkocyjany występują w większych ilościach w roślinach krzyżowych: kapusta, brokuły, kalafior.
Polifenole w owocach, kapuście czerwonej i orzeszkach ziemnych.
Hemaglutyniny występują natomiast w nasionach roślin strączkowych.
Wykorzystanie jodu hamują też niektóre leki: m.in. tiomocznik, tiounasyt, sulfonamidy, disulfiran.
Przyswajanie jodu mogą także utrudniać takie produkty jak mąka sojowa oraz występujące w żywności i wodzie azotany, fluorki, wapń, magnez i żelazo. Niekorzystnie działa również palenie tytoniu.
Niedobór jodu w pożywieniu lub zła przemiana jodowa, a także większe zapotrzebowanie na ten pierwiastek w niektórych okresach życia (pokwitanie, ciąża, przekwitanie) może powodować niedoczynność tarczycy (tzw. wole endemiczne). Przedawkowanie leków zawierających jod może natomiast powodować jej nadczynność, która również objawia się wolem.
Niedobór jodu prowadzi do wielu zaburzeń, określanych wspólnym mianem IDD (ang. Iodine Deficiency Disorders). Długotrwałe niedobory jodu przede wszystkim zaburzają pracę tarczycy, której hormony: trójjodotyronina i tyroksyna (oznaczenia używane w badaniach tarczycy – T3 i T4), pełnią istotną rolę w regulacji podstawowej przemiany materii i termogenezy oraz rozwój i funkcjonowanie mózgu i układu nerwowego.
Zaburzenia wywołane niedoborem jodu, w zależności od jego stopnia mogą mieć różne nasilenie. Charakterystyczne są:
- Obniżenie przemiany materii
- Przerost tarczycy i powstawanie wola
- Opóźnienie rozwoju fizycznego i psychicznego
- Spowolnienie umysłowe
- Kretynizm
- Zaburzenia rozrodczości (poronienia)
- Zwiększona śmiertelność u dzieci
Grupy szczególnego ryzyka:
W Polsce około 10 milionów osób mieszka na obszarach o niedostatecznej ilości jodu w środowisku. Największą częstość występowania wola stwierdzono wśród dzieci, (1/3 badanych). Jedno na 4000 dzieci rodzi się z niedoczynnością tarczycy. Leczenie hormonami tarczycy należy rozpocząć przed ukończeniem 3 tygodnia i prowadzić już stale. W przeciwnym razie dziecku grozi niedorozwój umysłowy.
Na choroby tarczycy czterokrotnie częściej zapadają kobiety. Jednak schorzenia te, u mężczyzn mają zwykle cięższy przebieg i trudniej je wyleczyć. Mieszkańcy Sudet i Karpat oraz centralnej i południowo – wschodniej części Polski objęci są natomiast endemią (określaną jako lekką).
Częstość występowania wola wzrasta w okresie od niemowlęctwa do osiągnięcia dojrzałości, następnie u mężczyzn zmniejsza się, a u kobiet do osiągnięcia 30 – 40 r.ż. dalej wzrasta i jest potęgowana przez kolejne ciąże
Źródło wyeliminowania błędów żywieniowych:
Najlepszym źródłem jodu jest morskie powietrze, lecz znajduje się on również w wielu pokarmach: dobrym źródłem są ryby morskie; jako, że zawartość jodu w produktach zależy od jego stężenia w środowisku.
Jod występuje w warzywach, nabiale i mleku pod warunkiem, że pochodzą z terenów gdzie występuje on w glebie i wodzie, jego zawartość zależna jest także od skąłdu paszy zwierząt. Z owoców źródłem mogą być – jabłka i gruszki, aby zapobiec niedoborowi jod dodaje się do soli kuchennej, w ilości 0,8 g. jodku sodu na 100 kg soli.
UWAGA
– smażenie i pieczenie powoduje utratę około 20 % jodu, a gotowanie około 60 % !
– u zdrowego człowieka nie ma ryzyka przedawkowania jodu, gdyż jego nadmiar organizm wydala z moczem
Zalecane dzienne spożycie:
zapotrzebowanie na jod zależy od wieku i stanu fizjologicznego
niemowlęta 110 µg / dobę
dzieci w wieku 1 – 6 lat ok. 90 µg / dobę
dzieci w wieku 7 – 10 lat ok. 120 µg / dobę
młodzież i dorośli ok. 150 – 160 µg / dobę
kobiety ciężarne ok. 220 µg / dobę
karmiące ok. 290 µg / dobę
Rozwijający się płód już od II trymestru ciąży wytwarza własną tyroksynę czerpiąc jod z zasobów matki. Zbyt mała podaż jodu w czasie ciąży i karmienia piersią może być przyczyną nieodwracalnego uszkodzenia mózgu dziecka (do kretynizmu włącznie. Niedostatek jodu u dorosłych może natomiast upośledzać funkcje rozrodcze oraz utrudniać utrzymanie ciąży, zwiększa też śmiertelność u dzieci.
Justyna Marszałkowska-Jakubik – www.e-prolinea.pl
Zobacz również:
- Jak podawać owoce morza – frutti di mare ?
- Tarczyca a właściwa dieta
- Dieta a niedoczynność tarczycy
- Żywienie w nadciśnieniu tętniczym
