Pora na niepalenie – metody walki z nałogiem

„Rzucić palenie? Nic prostszego. Rzucałem już tysiąc razy”.

Polscy posłowie niedawno zdecydowali, że w szpitalach i szkołach obowiązywać będzie całkowity zakaz palenia. Rząd Australii postanowił pójść dalej. Przygotował prawo zakazujące reklamy wyrobów tytoniowych. Australia będzie pierwszym krajem na świecie, w którym prawo zakaże producentom umieszczania na opakowaniach papierosów nazw i symboli swej marki. Innym pomysłem jest zamieszczanie na opakowaniu zdjęć narządów zaatakowanych przez nowotwór i ostrzeżeń o szkodliwości palenia. Rząd zapowiada wprowadzenie nowych przepisów w 2012 roku. „Papierosy wcale nie są cool, bo pozbawiają ludzi życia i zdrowia” – powiedział premier Kevin Rudd, deklarując konsekwencję we wprowadzaniu nowych przepisów.

W Polsce 70-80% osób palących pragnie rzucić palenie. Leczenie uzależnienia do nikotyny powinno być kompleksowe i obejmować psychoterapię, leczenie behawioralne (nauka nowych zachowań) i ewentualnie farmakologiczne, jeśli powyższe metody okażą się niewystarczające. Najważniejszym czynnikiem, bez którego nie uda się rzucić palenia, jest motywacja. Najczęściej wzmacniają ją względy zdrowotne, finansowe i estetyczne, troska o dobro rodziny. Wiadomo też, że palacze, którzy natychmiast całkowicie zaprzestali palenia, mają większe szanse na trwałe zerwanie z nałogiem, niż ci, którzy stopniowo ograniczają ilość wypalanych papierosów. Wiele osób nie potrafi jednak rzucić palenia samodzielnie i potrzebuje wsparcia ze strony osób kompetentnych.

1. Oszczędzisz pieniądze. Jeżeli palisz średnio paczkę papierosów dziennie, to miesięcznie puszczasz z dymem około 240-300zł. Małżeństwo palaczy może wydać w ten sposób z rocznego budżetu między 5700-7200 zł. W przypadku osób uzależnionych od nikotyny, suma ta może być dwukrotnie wyższa.
2. Polepszy się twoja sprawność fizyczna. Wchodząc po schodach lub wykonując proste czynności fizyczne, trudniej będzie o zadyszkę. Łatwo zauważyć poprawę kondycji i łatwość w oddychaniu, jeżeli trenujesz jakiekolwiek dyscyplinę sportową.
3. Poprawi się twój węch i smak. Będziesz w stanie odróżniać subtelne bodźce i zauważysz, że rzeczy przesiąknięte dymem papierosowym naprawdę śmierdzą.
4. Zyskasz na atrakcyjności. Twoja skóra będzie wyglądać zdrowiej, młodziej, pozbędziesz się odoru papierosowego z jamy ustnej i przebarwień na zębach oraz dłoniach.
5. Twoje mieszkanie, auto, ubranie zyskają milszy zapach, niekoniecznie przypominający popielniczkę.
6. Wydłużysz swoje życie i poprawisz jego jakość. Trudność w oddychaniu lub inne objawy towarzyszące chorobom związanym z paleniem oraz ich leczeniem powodują ogromny dyskomfort i cierpienie.
7. Uchronisz swoich bliskich przed skutkami biernego palenia. Przebywanie przez dziecko w towarzystwie palących rodziców daje podobny efekt, co wypalenie przez nie kilku papierosów dziennie.

Największą zachętę dla osób palących powinien stanowić fakt, że rzucenie palenia przynosi korzyści zdrowotne i nie tylko, bez względu na wiek. Zaprzestanie palenia nawet po 60-tym roku życia jest korzystne, bo przedłuża życie i poprawia jego jakość. Jednak najlepiej oczywiście zrobić to jak najwcześniej – ci, którzy rzucili palenie do trzydziestki żyją prawie tak długo, jak ci, którzy nigdy nie palili. Po zaprzestaniu palenia organizm już od pierwszego dnia zaczyna naprawiać szkody wyrządzone przez dym tytoniowy: poprawia się stan układu krążenia i czynność płuc, ustępują stopniowo duszność i kaszel. Z czasem zmniejsza się zagrożenie chorobami układu krążenia, układu oddechowego i rakiem płuc, poprawia się kondycja fizyczna, oddech staje się świeższy, wyostrzają się osłabione przez dym tytoniowy zmysły smaku i węchu, poprawia samoocena. Po rzuceniu palenia już w ciągu 20 min. ciśnienie tętnicze krwi powraca do normy, a w ciągu 24 godz. zmniejsza się ryzyko ostrego zawału mięśnia sercowego, zaś po kilku miesiącach poprawia się stan układu krążenia i czynność układu oddechowego. Już po roku ryzyko zachorowania na chorobę niedokrwienną serca (chns) zmniejsza się o połowę, a po 5 latach podobnie zmniejsza się ryzyko zachorowania na raka płuca, krtani i przełyku. Natomiast po 10 latach ryzyko rozwoju chns, a po 15 raka płuca jest podobne jak u osoby nigdy nie palącej.

Kiedy palenie staje się nałogiem, nie jest łatwo go pokonać. W wielu przypadkach, fizjologicznemu uzależnieniu od nikotyny towarzyszy psychologiczne uzależnienie. Osoby cierpiące na zespół uzależnienia od tytoniu odczuwają silną potrzebę („głód”) palenia i mają trudności z kontrolowaniem tych pragnień. Często nie potrafią ograniczyć liczby wypalanych papierosów, a w sytuacji napięcia mają potrzebę, aby natychmiast zapalić. Kiedy stężenie nikotyny w ich organizmie spada, odczuwają nikotynowy zespół abstynencyjny, który zazwyczaj objawia się natrętnymi myślami o paleniu, drażliwością, niepokojem, poczuciem dyskomfortu i frustracji, niemożnością odprężenia się, utrudnioną koncentracją, obniżonym nastrojem, zaburzeniami snu. Mogą do tego dołączyć zmiany fizjologiczne, takie jak zwolnienie rytmu serca, obniżenie ciśnienia krwi lub zwiększony apetyt. Podobnie jak w przypadku innych nałogów, zwiększa się tolerancja organizmu na substancję – obserwuje się potrzebę częstszego palenia, aby uzyskać skutki podobne, do tych, które wcześniej były osiągalne za pomocą mniejszej dawki nikotyny. Z czasem palenie może zdominować różne obszary życia – osoba będzie unikać miejsc, w których palenie jest zakazane. W myślach, palacze często skupiają się na możliwościach zdobycia i wypalenia papierosa, a sytuacje uniemożliwiające palenie (np. lot samolotem) mogą budzić napięcie i lęk. Są zdolni do łamania przepisów i narażania się na nieprzyjemne konsekwencje, aby zaspokoić swój głód. Przed paleniem nie hamuje ich nawet wiedza o śmiercionośnych skutkach nałogu. Ze względu na szybki metabolizm głód nikotynowy pojawia się u palacza po ok. 30-45 minutach od wypalenia ostatniego papierosa. U osoby uzależnionej fizycznie od nikotyny dochodzi do zespołu abstynencyjnego już po kilku godzinach od ostatniej dawki. Jego objawy obejmują: głód dymu, drażliwość, niepokój, złość, zaburzenia koncentracji, wzrost apetytu, spowolnienie akcji serca, bóle głowy i zaburzenia snu. Głód odczuwany jest najsilniej po 24 godzinach od ostatniego papierosa, a następnie stopniowo słabnie przez kilka tygodni.

1) chęć zapalenia papierosa
2) drażliwość, frustracja lub gniew
3) stany lękowe
4) trudności w koncentracji
5) niepokój
6) bezsenność
7) zmniejszenie częstotliwości tętna
8) wzmożony apetyt i zwiększenie masy ciała
9) depresja.

Leczenie nałogu nikotynowego nie jest łatwe. Bez pomocy lekarza i psychoterapeuty specjalizujących się w terapii zespołu uzależnienia od tytoniu oraz integracji wielu metod, często kończy się niepowodzeniem.

I. Leczenie farmakologiczne:
1) Nikotynowa terapia zastępcza (NTZ), w Polsce dostępna pod postacią gumy do żucia i plastra przyklejanego na skórę zawierających nikotynę. Celem NTZ jest złagodzenie głodu nikotyny i zapobieganie wystąpieniu objawów odstawienia, przy stosowaniu małych nie wywołujących uzależnienia dawek nikotyny. NTZ zwiększa szansę rzucenia palenia około dwukrotnie, skuteczność zwiększyć można stosując dwa produkty jednocześnie. NTZ jest przeciwwskazana u pacjentów z nadwrażliwością na nikotynę. Nie powinny ich stosować osoby ze świeżym zawałem mięśnia sercowego, niestabilną dławicą piersiową, dławicą Prinzmetala, ciężką arytmią i po niedawno przebytym udarze niedokrwiennym mózgu. Zawsze należy indywidualnie ocenić zastosowanie NTZ u osób z chorobami sercowo-naczyniowymi, zaburzeniami krążenia mózgowego, chorobami przebiegającymi ze skurczem naczyń, ciężką chorobą tętnic obwodowych, atopowym zapaleniem skóry lub egzemą, ciężką niewydolnością nerek lub wątroby, chorobą wrzodową żołądka lub dwunastnicy, nadczynnością tarczycy, cukrzycą i guzem chromochłonnym nadnerczy.
a) Plastry zawierające nikotynę. W Polsce plastry zawierające nikotynę dostępne są w opcji 16- i 24-godzinnej. Dawki uwalnianej na dobę nikotyny to odpowiednio: 5, 10, 15 mg albo 7, 14, 21 mg. Plastry przyklejamy na nieowłosioną skórę, na całą dobę lub na 16 godzin. Dostarczają one organizmowi stałą dawkę nikotyny. W trakcie leczenia ośmio-dziesięcio¬tygodniowego stopniowo zmniejsza się zapotrzebowanie organizmu na nikotynę. Leczenie zaczynamy od dawki najwyższej, którą stosujemy przez 6 tygodni, następnie dawkę średnią przez 2 tygodnie oraz najmniejszą – przez 2 tygodnie. Jedynie u osób palących mniej niż 10-15 papierosów na dobę możemy rozpocząć leczenie od dawki średniej. Zmniejszanie dawek nikotyny w trakcie kuracji prowadzi do stopniowego uwolnienia się od nałogu.
b) Guma do żucia zawierająca nikotynę. Gumy pełnią rolę podobną do plastrów. Podstawowa różnica to droga podania oraz dostarczanie kolejnych porcji nikotyny metodą kolejnych dawek, jak przy paleniu papierosa. Ważna jest technika żucia. Jedną gumę żuje się ok. 30 minut, co obejmuje mniej więcej 3 cykle ,,żucie–przerwa”. Podczas ,,przerwy” gumę należy umieścić pomiędzy policzkiem a dziąsłem, poczekać, aż drętwienie śluzówek ustąpi, i znowu rozpocząć żucie. Nie należy w trakcie żucia, oraz bezpośrednio po nim, jeść ani przyjmować płynów (poza wodą), gdyż osłabia to wchłanianie nikotyny z gumy. W Polsce gumy do żucia dostępne są w różnych smakach, w dawkach 2 i 4 mg. Kryterium przy zalecaniu dawki pacjentowi stanowi liczba wypalanych papierosów na dobę. Za granicę uznajemy paczkę, czyli 20-25 papierosów. Przy tej liczbie i powyżej niej zalecamy dawkę 4 mg. Stosujemy 8-12 gum na dobę przez 12 tygodni, potem dawkę zmniejszamy. Nie należy przekraczać liczby 24 gum na dobę.
c) Inhalator nikotynowy. Stosowany tak jak gumy do żucia w mechanizmie kolejnych dawek. Leczenie prowadzimy około 12 tygodni. Zalecane jest stopniowe zmniejszanie ilości dawek.
d) Pastylki i tabletki zawierające nikotynę. Dostępne w Polsce pastylki o smaku miętowym zawierają 2 lub 4 mg nikotyny, tabletki 2 mg. Terapię prowadzimy do 12 tygodni, w ilości: pastylki do 15 dziennie, a tabletki – do 30 dziennie.
2) Leki ziołowe – cytyzyna. Substancją czynną leku jest alkaloid cytyzyna, wywierająca działanie na receptory N-cholinergiczne (nikotynowe), których jest częściowym agonistą. Działanie cytyzyny jest podobne do nikotyny co do jakości, ale słabsze. Dzięki temu łagodzi objawy zespołu abstynencyjnego od nikotyny. Cytyzyna wchłania się z leku, „konkurując” z nikotyną o te same receptory i stopniowo wypierając nikotynę, co jest wynikiem jej większego powinowactwa z tymi receptorami niż nikotyny. Pozwala to na uzyskanie stopniowego zmniejszenia zależności organizmu od nikotyny i odzwyczajenie od palenia tytoniu przy redukcji objawów abstynencji. U palaczy stosujących cytyzynę stopniowo zmniejsza się zapotrzebowanie na nikotynę, co pozwala zmniejszyć liczbę wypalanych papierosów. Zaprzestanie palenia powinno nastąpić do 5 dnia kuracji; ewentualnie terapię możemy powtórzyć po 4-5 miesiącach. Przeciwwskazania: nadciśnienie tętnicze, zaawansowana miażdżyca, choroby układu krążenia.
3) Leki antydepresyjne:
a) Bupropion (nazwa handlowa Zyban). Chlorowodorek bupropionu jest inhibitorem zwrotnego wychwytu dopaminy i noradrenaliny, w niewielkim stopniu serotoniny. Przyjmuje się, że jego działanie polega na normalizowaniu pracy ośrodków mózgowych, których funkcjonowanie zostało zakłócone przez działanie nikotyny. Najistotniejszym elementem jego działania jest to, że nie tylko łagodzi objawy zespołu abstynencyjnego od nikotyny (w tym także przybierania na wadze), ale również osłabia psychiczną potrzebę sięgnięcia po papierosa. Poprzez zwiększanie poziomu dopaminy i norepinefryny w mózgu prowadzi do poprawy samopoczucia i odczuwania przyjemności. Nie tylko jest efektywnym narzędziem pozwalającym na rzucenie palenia, ale wydaje się zapobiegać nawrotom. Bupropion najbardziej efektywny wydaje się u mężczyzn w średnim i starszym wieku. Lek ten został zatwierdzony przez WHO do leczenia uzależnienia od nikotyny. Dopuszczono do jego stosowania w USA, Kanadzie i Meksyku a także w Polsce.
b) Wareniklina, jest, częściowym agonistą receptora nikotynowego α4β2. Wiąże się z receptorami nikotynowymi w mózgu pacjenta i działa na nie dwoma sposobami: częściowo pobudza (działanie agonistyczne) receptory nikotynowe do uwalniania dopaminy w mózgu, przez co przyczynia się do zmniejszenia głodu nikotynowego oraz nieprzyjemnych objawów zespołu abstynencyjnego od nikotyny lub ze względu na wyższe niż nikotyna powinowactwo z receptorem α4β2 blokuje (działanie antagonistyczne) wiązanie z nimi nikotyny, przez co – w przypadku zapalenia papierosa – osłabia przyjemność związaną z paleniem. Wareniklina pozwala osłabić głód nikotynowy i trudne do przezwyciężenia objawy abstynencyjne u osoby rzucającej palenie. Przeznaczona jest do stosowania doustnego. Dostępna jest w postaci tabletek po 0, 5 mg i 1 mg.
c) Rimonabant. Rozważane jest obecnie włączenie do zaleceń terapii antynikotynowej rimonabantu (chodzi o rozszerzenie wskazań do jego stosowania). Rimonabant jest selektywnym antagonistą receptora kannabinoidowego, który pomaga rzucić palenie bez przyrostu masy, typowego dla wczesnego okresu abstynencji tytoniowej. Lek dostępny jest na terenie Unii Europejskiej. Jako środek uzupełniający dietę i wysiłek fizyczny w leczeniu pacjentów z nadwagą [wskaźnik masy ciała (body mass index – BMI) > 27 kg/m2] albo z otyłością (BMI wynoszący co najmniej 30 kg/m2), ze związanym/i z nią czynnikiem/ami ryzyka, takim/i jak cukrzyca typu 2 lub dyslipidemia.
4) Naturalne środki ziołowe na stres. W leczeniu nałogu zaleca się wykorzystanie preparatów ułatwiających redukcję napięcia psychicznego (np. różnego typu środki uspokajające, tonizujące). Dobrym rozwiązaniem są ekstrakty dr. Bacha, ponieważ przywracają równowagę psychiczną i umożliwiają zachować przytomność umysłu – nie usypiają. U palaczy najczęściej stosuje się:
a) Rescue Remedy w formie sprayu lub pastylek – szczególnie w sytuacjach wywołujących stres (w przypadku problemów w pracy, czekania w korku ulicznym i spóźniając się na spotkanie albo nerwów związanych z wystąpieniem publicznym).
b) Orzech włoski ułatwia adaptację w okresie zmian związanych z rzucaniem nałogu i pomoże twojemu organizmowi przestawić się na inny tryb działania.
c) Pąk kasztanowca szczególnie polecany osobom, które wielokrotnie próbowały rzucić palenie i ciągle odnosiły niepowodzenie w tym zakresie. Jest to ekstrakt dla wszystkich, którzy powielają na okrągło określone schematy działania.
4) Inne metody farmakologiczne o mniejszym znaczeniu i skuteczności to np. preparaty oparte na produktach naturalnych mające pomóc przełamać potrzebę zapalenia papierosa, odświeżyć jamę ustną, zmniejszyć apetyt itp.
II. Metody behawioralne. Rytuał trzymania czy zapalania papierosa wzmacnia uzależnienie i utrudniają jego zwalczenie. Obecnie zalecane metody terapii behawioralnej mają zwiększać motywację do rzucenia palenia oraz uczyć technik ułatwiających wytrwanie w abstynencji, np. samokontroli zachowań czy technik radzenia sobie z głodem nikotynowym. Pomocna jest tu wiedza o dynamice narastania głodu nikotynowego, czasie trwania jego maksymalnego natężenia, techniki odwracania uwagi oraz sposobach radzenia sobie z nim. Metodę tę można zaproponować pacjentom z niskim lub średnim poziomem uzależnienia. Jest również przydatna jako terapia wspomagająca przy innych metodach.
III. Samokontrola. Palacz sam kontroluje swój nałóg: wykorzystuje się tutaj m. in. różne zdarzenia związane z paleniem np. jeśli ktoś zazwyczaj palił papierosa podczas picia kawy, powinien zmienić napój lub porę jego konsumpcji. Celem jest przerwanie jednego ogniwa nałogu.
IV. Terapia grupowa. Opiera się na elementach edukacji zdrowotnej oraz pracy w grupach terapeutycznych, które zapewniają wsparcie w przezwyciężaniu uzależnienia.
V. Telefoniczna Poradnia Pomocy Palącym (PPP). Pracują w niej wyspecjalizowani terapeuci udzielający fachowej pomocy. Czynna jest w Fundacji „Promocja Zdrowia” ul. Roentgena 5, 02-781 w Warszawie pod numerem telefonu (0 22) 643 92 86 przez większą część roku we wtorki w godz. 14.00-18.00, a w maju (miesiącu Światowego Dnia bez Tytoniu) i w listopadzie (kampania „Rzuć palenie razem z nami”) codziennie w tych samych godzinach.
VI. Program minimalnej (krótkiej) interwencji. Lekarze mający bezpośredni kontakt z uzależnionymi od nikotyny mają, często niedoceniane, możliwości skutecznej pomocy pacjentom w rzucaniu palenia. Amerykańskie agencje do spraw zdrowia polecają lekarzom model krótkiej interwencji lekarskiej tzw. „4 As”: Ask, Advise, Assist, Arrange follow-up. Polega on na określeniu statusu pacjenta, poradzie i motywowaniu, pomocy w wyborze właściwego leczenia i późniejszym umacnianiu pacjenta w abstynencji (kontrola).
VII. Minimalna interwencja antytytoniowa (MIA). MIA to ustrukturyzowana porada lekarza rodzinnego przy okazji wizyty pacjenta z innego powodu lub przeprowadzana z inicjatywy lekarza podczas wizyty spe¬cjalnie zaproszonego pacjenta. MIA opiera się na schemacie „5xP”, spolszczonym akronimie anglojęzycznego „5xA” od słów: Pytaj (Ask), Poradź (Advise), Przeprowadź ocenę (Assess), Pomóż (Assist), Planuj (Arrange).
VIII. Intensywna (specjalistyczna) porada lekarska (IPL). IPL adresowana jest do pacjenta palącego, który zdecydował się zerwać z nałogiem. Obejmuje kwalifikację palacza (z określeniem i odnotowaniem jego „statusu nikotynowego”), ustalenie stopnia uzależnienia, sprawdzenie motywacji do rzucenia palenia, zalecenie niepalenia z wykorzystaniem własnego autorytetu, uzgodnienie strategii postępowania (uwzględniającej poszukiwanie wsparcia i nadzór oraz powtarzane MIA), omówienie wskazań i przeciwwskazań każdej terapii (w tym wspomagających metod behawioralnych), udzielenie informacji o adresach i numerach telefonów, gdzie w każdej chwili znajdzie wsparcie, ewentualne przepisanie nikotynowej terapii zastępczej i innych leków, a także – w razie potrzeby – skierowanie do leczenia specjalistycznego. IPL powinna być udzielana przez lekarza rodzinnego, który dysponuje rzetelną wiedzą na temat nałogu palenia papierosów (ukończył certyfikowany kurs leczenia uzależnienia od nikotyny, dysponuje odpowiednim czasem na udzielenie takiej porady oraz ma możliwości poprowadzenia pacjenta, który zdecyduje się na zerwanie z nałogiem).
IX. Metody niekonwencjonalne. Niektórzy zalecają także stosowanie metod niekonwencjonalnych, jakkolwiek ich skuteczność nie została potwierdzona. Należą do nich: hipnoza i akupunktura oraz środki pomocnicze i awersyjne (atrapy papierosów, specjalne filtry, płyny do płukania ust pogarszające smak papierosów).
X. Metoda rzucania palenia Allena Carra. Metoda Allena Carra to rodzaj psychoterapii. Jest metodą, która zajmuje się psychicznym uzależnieniem od nikotyny czy też psychiczną potrzebą czy pragnieniem palenia. Używając logicznych i racjonalnych argumentów Allen Carr obala wszystkie mity i iluzje, pokazując palaczom, na czym cały mechanizm polega, jak działa to, co nazywa „nikotynową pułapką”. Ta wiedza sprawia, że palacz, próbując uwolnić się od nałogu, ma kontrolę nad tym, co się z nim dzieje. Sesja ma formę seminarium, trwa ok. 6 godzin i prowadzona jest w niewielkich, kilkuosobowych grupach. Sesję prowadzi licencjonowany terapeuta metody Allena Carra. Trenerzy są bardzo starannie selekcjonowani i przechodzą intensywne, roczne szkolenie. Wszyscy to byli palacze, którzy rozstali się z nałogiem dzięki metodzie Easyway. Rozumieją palaczy. Nie są ich wrogami.

Test mierzy motywację pacjenta do zaprzestania palenia tytoniu. Aby to sprawdzić, należy podsumować wszystkie udzielone odpowiedzi „Tak” i osobno podsumować odpowiedzi „Nie”. Jeśli suma udzielonych odpowiedzi „Tak” jest wyższa od sumy odpowiedzi „Nie”, oznacza to, że jesteśmy umotywowani stosunkowo silnie do zerwania z nałogiem palenia tytoniu. Im więcej razy na pytania testu odpowiemy twierdząco, tym większa jest nasza gotowość do zaprzestania palenia. Jeśli natomiast częściej zakreślamy odpowiedź „Nie”, oznacza to, że gotowość do zerwania z nałogiem nie jest zbyt wysoka i próba rozpoczęcia walki z nałogiem na tym etapie prawdopodobnie nie będzie skuteczna. W zależności od wyników potwierdzamy, zmieniamy lub wzmacniamy motywację.

Pierwsze próby rzucenia nałogu rzadko kończą się powodzeniem, dlatego osoba zdecydowana na ten krok musi być przygotowana na to, że czeka ją kilka prób. Każda kolejna próba zwiększa jednakże szansę na rzucenie palenia: udało się to już około 4,5 mln Polaków. Pamiętać należy o tym, że mechanizm uzależnienia polega na tym, że im dłużej się pali, tym trudniej jest zrezygnować. Dlatego im wcześniej, tym lepiej i… łatwiej.