Ćwiczenia logopedyczne wad wymowy

Ortodonci i logopedzi od dawna interesują się fizjologią i morfologią układu stomatognatycznego oraz możliwymi wzajemnymi relacjami między nimi. W literaturze medycznej i logopedycznej można znaleźć sprzeczne opinie na temat współzależności pomiędzy występowaniem wad zgryzu i wad wymowy. Wyjaśnienie genezy zjawiska równoległego występowania nieprawidłowości morfologicznych i wad wymowy umożliwia skuteczne przeciwdziałanie tym zaburzeniom. Jest to dość złożony problem, który do tej pory nie doczekał się kompleksowego opracowania. Wynika to z różnorodności wad zgryzu i zaburzeń artykulacji oraz z mnogości przyczyn do nich prowadzących.

Na podstawie badań sprawności obwodowego aparatu artykulacyjnego u 50 7-8-latków z wadami wymowy i bez nich ustalono następujące zależności.

Artykulacja dźwięków i wady zgryzu mają podłoże w czynnościach fizjologicznych, a zwłaszcza w języku, którego dysfunkcyjność powoduje zachwianie równowagi mięśniowej układu stomatognatycznego, jak i utratę precyzji ruchu podczas artykulacji. Ruchy artykulacyjne są wykonywane za pomocą tych samych mięśni, które biorą udział w połykaniu, żuciu, czyli kształtowaniu warunków zgryzowych. Na zgryz wpływa wypadkowa sił mięśni wewnątrzustnych (głównie języka) i zewnątrzustnych (warg, policzków). Funkcja wpływa na prawidłowe lub patologiczne kształtowanie prawidłowej wymowy i anatomii.

– p, b, m – 4% dzieci, u których wystąpiło także obniżenie sprawności warg,
– v, f –  4% dzieci, z których u 1 wystąpiło obniżenie sprawności warg,
– s, z, c, dz – 15% dzieci, z których u 5 wystąpiło obniżenie sprawności warg,
– t, d, n – 10% dzieci, z których u wszystkich wystąpiło obniżenie sprawności warg,
– sz, ż, cz, dż – 8% dzieci, z których u jednej wystąpiło obniżenie sprawności warg,
– r – 12% dzieci,
– l – 4% badanych,
– ś, ź, ć, dź – 8% dzieci, z których u 1 wystąpiła obniżona sprawność warg.
Z powyższych wyników wyciągnąć można wniosek, że obniżona sprawność języka może predysponować do zaburzeń artykulacji s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, r, l, ś, ź, ć, dź. Nie można wyciągnąć takich wniosków w stosunku do innych głosek, ponieważ poza obniżeniem sprawności języka wystąpiło także obniżenie sprawności warg. Znając jednak mechanizm artykulacji głosek t, d, n można podkreślić taką zależność.

– p, b, m – 8% dzieci, z których u 1 wystąpiło także obniżenie sprawności języka,
– p, b – 2% dzieci, u których wystąpiło także obniżenie sprawności języka,
– v, f – 6%  osoby, z których u 1 wystąpiło także obniżenie sprawności języka,
– s, z, c, dz – 12% dzieci, z których u 5 wystąpiło także obniżenie sprawności języka,
– t, d, n – 10% badanych, z których u wszystkich wystąpiło obniżenie sprawności języka,
– sz, ż, cz, dż – 1 osoba, u której wystąpiło obniżenie sprawności języka,
– ś, ź, ć, dź – 1 osoba, u której wystąpiło obniżenie sprawności języka.
Z podanych wyników można wysnuć wniosek, że obniżona sprawność warg może wpływać na wadliwą artykulacją głosek p, b, m, v, f, ewentualnie głosek s, z, c, dz.

U osób z prawidłową sprawnością narządów artykulacyjnych występują zaburzenia realizacji następujących głosek:

– s, z, c, dz – 2% dzieci,
– sz, ż, cz, dż – 2% dzieci osoba,
– r – 2% badanych osoba,
– l – 2% badanych osoba,
– ś, ź, ć, dź – 2% dzieci osoba.
W związku z niewielką liczbą wadliwych realizacji głosek przy prawidłowej sprawności języka i warg, stwierdzić można, iż sprawność narządów artykulacyjnych ma wpływ na wymowę głosek.

– p, b, s, z, c, dz – 46% osób z tą wadą zgryzu,
– m – 38% tej grupy,
– v, f – 31% tej grupy,
– t, d, n – 15% tej grupy,
– sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź – 8% tej grupy.

– sz, ż, cz, dż, r – 66% osób z tą wadą zgryzu,
– s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź – 33% tej grupy.

– Jedna osoba ze zgryzem przewieszonym wadliwie wymawiała głoski p, b, m, v, f, s, z, c, dz.
– Dziecko ze zgryzem krzyżowym źle realizowało tylko dwie głoski r, l.
– U osób bez wad zgryzu (27 osób) zaburzenia artykulacji wystąpiły u 6 osób i dotyczyły następujących głosek:
– r – 19% osób bez wady zgryzu,
– l, ś, ź, ć, dź – 9% tej grupy,
– s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż – 5% tej grupy.
Poglądy logopedów i ortodontów na etiologię wad wymowy i wad zgryzu są czasami sprzeczne. Jedni twierdzą, iż nieprawidłowości zgryzowe są przyczyną wad wymowy, inni – odwrotnie. Trudności w ustaleniu czy czynność jest przyczyną wad w anatomii, czy wady morfologiczne ograniczają czynności fizjologiczne są podstawowym problemem badawczym. Kontrowersyjność zagadnienia wymaga wprowadzenia do badania wielu zmiennych, tj. czynników z wywiadu pacjenta, badania anatomii i czynności oraz badania wymowy i oceny wad zgryzu. Konieczne jest znalezienie wielu odpowiedzi dla stworzenia racjonalnych możliwości profilaktycznych i terapeutycznych. Istotną kwestią jest opracowanie wspólnych planów leczenia tak, aby leczenie ortodontyczne i logopedyczne nie stały w sprzeczności, aby ćwiczenia czy przyrządy zlecane przez ortodontę nie przekreślały efektów terapii logopedycznej i odwrotnie. Podkreślić należy, iż terapia powinna przebiegać w jak najwcześniejszym okresie rozwoju dziecka. Czasami jedyną możliwością zmiany anatomii jest intensywne zadziałanie w okresie wzrostu dziecka lub duży zabieg chirurgiczny. Ważne jest także by okres utrwalania wzorca mózgowego dla określonej czynności był jak najkrótszy.

Część osób z wadą zgryzu (zwłaszcza, jeśli nieznacznie zmienia anatomię np. wspomniane nieprawidłowości zębowe), poprzez ćwiczenia, można nauczyć prawidłowej wymowy. Rzadziej zdarzają się osoby z ciężkimi wadami zgryzu, ale poprawną wymową. Pamiętać należy o indywidualnej zdolności pacjenta do adaptacji i ogromnych możliwościach kompensacyjnych, które można wykorzystać eliminując czynniki ryzyka i pracując nad korektą czynności.

1. Oddalanie od siebie kącików ust – wymawianie „ iii”.

2. Zbliżanie do siebie kącików ust – wymawianie „ uuu”.

3. Naprzemienne wymawianie „ i – u”.

4. Cmokanie.

5. Parskanie /wprawianie warg w drganie/.

6. Masaż warg zębami ( górnymi dolnej wargi  i odwrotnie).

7. Wymowa samogłosek w parach: a-i, a-u,  i-a,  u-o,  o-i,  u-i,  a-o, e-o  itp.

8. Wysuwanie warg w „ ryjek”, cofanie w „ uśmiech”.

9. Wysuwanie warg w przód, następnie przesuwanie warg w prawo, w lewo.

10. Wysuwanie warg w przód, następnie krążenie wysuniętymi wargami.

1. „ Głaskanie podniebienia” czubkiem języka, jama ustna szeroko otwarta.

2. Dotykanie językiem do nosa, do brody, w stronę ucha lewego i prawego.

3. Oblizywanie dolnej i górnej wargi przy ustach szeroko otwartych /krążenie językiem/.

4. Wysuwanie języka w przód i cofanie w głąb jamy ustnej.

5. Kląskanie językiem.

6. Dotykanie czubkiem języka na zmianę do górnych i dolnych zębów, przy maksymalnym otwarciu ust /żuchwa opuszczona/.

7. Język lekko wysunięty opiera się na wardze dolnej i przyjmuje na przemian kształt „łopaty” i „grota”.

8. Ruchy koliste języka w prawo i w lewo na zewnątrz jamy ustnej.

9. Oblizywanie zębów po wewnętrznej i zewnętrznej powierzchni dziąseł pod wargami. Usta zamknięte.

1. Nadymanie policzków – „ gruby miś”.

2. Wciąganie policzków – „ chudy zajączek”

3. Nabieranie powietrza w usta i zatrzymanie w jamie ustnej, krążenie tym powietrzem,   powolne wypuszczanie powietrza.

4. Naprzemiennie „ gruby miś” – „ chudy zajączek”.

5. Nabieranie powietrza w usta, przesuwanie powietrza z jednego policzka do drugiego na zmianę.