W mowie potocznej używa się wymiennie terminów menopauza i przekwitanie, jednakże nazwy te mają dwa różne znaczenia.Terminem „menopauza” określa się samoistne zatrzymanie miesiączkowania spowodowane zwolnieniem pracy jajników. Naturalna menopauza jest procesem stopniowym. Jajniki w fazie przedmeopauzalnej zmniejszają ilość produkowanych hormonów i  stopniowo przestają wytwarzać jajeczka, częstotliwość krwawień się zmniejsza. Spada produkcja estrogenów i progesteronu i pojawia się grupa dolegliwości związana z brakiem tych substancji w organizmie.  O menopauzie mówimy wówczas, gdy przez pełny rok nie dochodzi do kolejnych krwawień.

Klimakterium/ okres przekwitania to okres kilku lat przed i kilku lat po menopauzie, obejmujący wszystkie zmiany w fizjologii cyklu miesięcznego, samopoczuciu i organizmie kobiety. To  etap  przejściowy w  życiu  kobiety między okresem dojrzałości płciowej, a okresem starczym. Objawy przekwitania mogą pojawić się na parę lat przed ostatnią miesiączką i zwykle utrzymują się przez kilka, a nawet kilkanaście lat po niej.

Przekwitanie można podzielić na III fazy:

I Fazę – premenopauzalną;
II Fazę – menopauzę;
III Fazę – postmanopauzalną;

Kiedy kobiety wchodzą w okres przekwitania

Menopauza kojarzona była dotychczas ze starością, jako że średni wiek kobiet w krajach europejskich do XX wieku rzadko przekraczał czterdzieści kilka lat. Obecnie w związku z polepszającymi się warunkami życia i opieki zdrowotnej kobiety na świecie dożywają około 80 lat. Na przestrzeni ostatnich 100 lat  przeciętny okres życia kobiety w krajach cywilizowanych wydłużył się o ok. 30 lat, ale okres wystąpienia menopauzy przesunął się tylko o 1-1,5 roku, co oznacza, że aż 1/3 życia kobiety, w tym kilkanaście lat aktywnej pracy zawodowej przypada na okres po przekwitaniu.

Menopauza przypada na okres od 40 do 58 roku życia, średnio w Polsce występuje w wieku 51 lat. Szacuje się, że w Polsce co rok w okres przekwitania wchodzi 150-200 tysięcy kobiet, a ok. 8 mln ma ją za sobą. Z badania wynika, że 89% kobiet w wieku 51-60 lat i aż 35% kobiet jeszcze przed 50 r.ż.  (w wieku 41-50 lat) przechodzi lub nawet już przeszło przekwitanie. Specjaliści zauważyli też, że kobiety, które wcześnie dojrzały, szybciej przekwitają.

Kiedy menopauza przychodzi przed 40 rokiem życia (1% kobiet) nazywana jest przedwczesną menopauzą. Przedwczesna menopauza zależy od:

• uwarunkowań genetycznych
• chorób układu immunologicznego;
• zaburzeń hormonalnych
• leczenia (chirurgiczne usunięcie jajników, chemioterapia, terapia promieniowaniem);
• przyjmowania leków na obniżenie poziomu estrogenów;
• palenia.

Prognozowana długość życia a wiek menopauzalny

Fazy życia kobiety:

Narodziny i okres dzieciństwa
Okres dojrzewania
Pierwsza miesiączka    12 rok życia
Dojrzałość  rozrodcza  ( ok. 35-38 lat życia kobiety )
Okres klimakterium
Menopauza (ostatnia miesiączka )    51 rok życia

Okres postmenopauzalny – Okres starczy

Symptomy

Braki estrogenów i progesteronu są odpowiedzialne za wszystkie niepożądane objawy zarówno naturalnej menopauzy jak i menopauzy przedwczesnej. W tym okresie kobieta może zaobserwować u siebie zazwyczaj kilka z niżej wymienionych objawów, przy czym przekwitanie jest procesem bardzo indywidualnym. U większości kobiet zaczynają się między 45 a 47 rokiem życia, a nasilają w okresie postmenopauzy, czyli w ciągu roku, dwóch po ostatniej miesiączce Poszczególne osoby inaczej przekwitają, zazwyczaj jednak występują następujące objawy zespołu menopauzalnego (zwane wypadowymi):

• nieregularne miesiączki, coraz rzadsze, aż do całkowitego zaprzestaniauderzenia gorąca i napadowe pocenie się  – jeden z najczęściej zgłaszanych objawów. Nagle (często w nocy) na kilka minut rozszerzają się naczynia krwionośne na twarzy i ciele. Towarzyszy temu uczucie gorąca, co wywołuje nadmierne pocenie się. Uciążliwość objawów prowadzi do problemów z zasypianiem i budzenia się w środku nocny. Objaw ten może występować nawet wiele lat po menopauzie. Stwierdzono, że w trakcie występowania uderzenia gorąca dochodzi do nasilenia procesu obumierania komórek nerwowych, co wiąże się z ryzykiem rozwoju choroby Alzheimera. Oznacza to, że eliminacja uderzeń gorąca może mieć znaczenie w profilaktyce tej choroby.
• uczucie zmęczenia,  bezsenność, budzenie się wcześnie rano –  związane z uderzeniami gorąca i nadmiernym pobudzeniem emocjonalnym lub uczuciem niepokoju. Dolegliwością wtórną w stosunku do braku snu jest uczucie przewlekłego zmęczenia, które odbija się na całej aktywności życiowej kobiet.
• pobudzenie, niepokój, drażliwość, płaczliwość –   główny powód to wahania hormonalne i strach przed nową sytuacją. Powodem mogą być obawy związane z niekorzystnymi zmianami jakie zachodzą w organizmie. W niektórych przypadkach występuje depresja okołomenopauzalna.
• sucha skóra związana z niedoborem estrogenów
• suchość pochwy i ból podczas stosunku, obniżona ochota na W kilka lat po menopauzie w konsekwencji spadku poziomu estrogenów, błona śluzowa pochwy staje się cienka i mało elastyczna. Zmniejsza się także ilość wydzielanego śluzu szyjkowego – jest to jedna z przyczyn występowania uczucia suchości w pochwie. Zmiany te sprzyjają rozwojowi tzw. zanikowego zapalenia pochwy, które powoduje takie dolegliwości jak: świąd, upławy, bolesność przy współżyciu, czasami także krwawienia.
• problemy z koncentracją i pamięcią
• bóle głowy
• bóle mięśni
• kołatanie serca
• częste oddawanie moczu i nietrzymanie moczu. W okresie klimakterium nasilają się problemy z kontrolą oddawania moczu. Nietrzymanie moczu nasila się po zaprzestaniu miesiączkowania. Zmiany zanikowe w obrębie pęcherza i cewki moczowej stają się przyczyną częstych stanów zapalnych.

Osteoporoza. Niedobór estrogenów po menopauzie sprzyja powstawaniu nieprawidłowych zmian w budowie kości, zmniejsza się ich gęstość, stają się bardziej podatne na złamania.  Osteoporoza zaczyna się rozwijać już w pierwszych latach po menopauzie i z roku na rok coraz gwałtowniej postępuje, jeśli nie stosuje się żadnego leczenia. Postępująca osteoporoza prowadzi do zmian zwyrodnieniowych kości i stawów, bólów stawowych, częstych złamań, także samoistnych.

Choroby układu krążenia. Największym zagrożeniem dla zdrowia i życia kobiet po menopauzie są choroby układu krążenia. 45% zgonów kobiet po menopauzie jest wynikiem chorób układu naczyniowego. Estrogeny produkowane przez jajniki spełniają funkcje ochronne w stosunku do naczyń krwionośnych. Po menopauzie, gdy brakuje estrogenów, kobiety równie często jak mężczyźni zapadają na chorobę niedokrwienną serca. Ze spadkiem poziomu estrogenów u kobiet po menopauzie wiąże się niekorzystny wpływ na receptory estrogenowe LDL w wątrobie. W wyniku wpływu na te ostatnie niedobór estrogenów powoduje podwyższenie poziomu LDL cholesterolu w surowicy, zwiększając ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca.

Zmiany hormonalne w okresie menopauzy

Estrogeny są wywarzane różnych postaciach o mniejszym lub większym nasileniu działania. Najsilniej działający jest estradiol wytwarzany w jajnikach, który pobudza do wzrostu błonę śluzową macicy. Około osiem razy słabsze niż działanie estradiolu wykazuje estron, który pochodzi z przekształceń androstenodionu pochodzącego z nadnerczy, podczas procesu jego przemiany w m.in. tkance tłuszczowej – stąd kobiety bardzo szczupłe mają zazwyczaj niższy poziom estrogenów, a kobiety przy tuszy mają czasem tak dużo estronu, że dużo łagodniej przechodzą proces przekwitania.

Niski poziom estrogenów, a głównie brak  wydzielanego przez jajniki estradiolu  jest sprawcą wielu dolegliwości tkanek zależnych od działania estrogenów czyli:

błony śluzowej macicy  – brak estradiolu jest przyczyną zaniku miesiączki, nie rośnie błona śluzowa macicy
błony śluzowej pochwy i skóry sromu  – suchość
tkanek miednicy mniejszej – które stanowią rusztowanie dla macicy i narządów wewnętrznych  – problemy z wypadaniem macicy
tkanek układu moczowego  – częstomocz, nietrzymanie moczu
kości – osteoporoza
mechanizmów przemian lipidowych – dotyczy to głównie cholesteroli i ich wpływu na nasilenie procesów miażdżycowych

Progesteron

W okresie przedmenopauzalnym zmniejsza się produkcja progesteronu. Jego brak nie jest jednak dla kobiet bardzo odczuwalny. Spadek progesteronu przyczynia się do większego wpływu androgenów – męskich hormonów płciowych na organizm kobiety, gdyż ich działanie polega również na hamowaniu działania receptorów dla androgenów. Objawia się to pojawieniem niewielkich objawów maskulinizacji u kobiet po menopauzie np. w postaci owłosienia typu męskiego.

Androgeny

Pojawienie się objawów maskulinizacji u kobiet po menopauzie nie wynika ze zwiększenia produkcji hormonów płciowych męskich, ale raczej z mniejszą ilością równoważących ich działanie hormonów płciowych żeńskich.

Gonadotropiny

Stężenie gonadotropin, czyli substancji produkowanych przez przysadkę mózgową i stymulujących jajniki do produkcji hormonów płciowych żeńskich również ulega zmianom. Stężenie FSH stymulującego głównie pierwsza fazę cyklu czyli gwałtownie rośnie. Stężenie LH działającego głownie od połowy cyklu wzrasta nieznacznie.
Dzieje się tak dlatego, że wydzielanie gonadotropin i hormonów płciowych żeńskich podlega kontroli układu podwzgórze – przysadka – jajnik. W odpowiedzi na braki hormonów jajnikowych rośnie stężenie hormonów stymulujących – głównie FSH oraz LH. Dzięki temu sprawdzając stężenie gonadotropin we krwi (głównie FSH) możemy nawet określić czy mamy do czynienia z menopauzą, bowiem wtedy utrzymuje się ich wysokie stężenie przez długi czas.

Jak sobie pomóc?

Można, a wręcz należy łagodzić nieprzyjemne objawy menopauzy. Sam proces przekwitania jest jak najbardziej naturalny, ale przy obecnym stanie wiedzy medycznej należy dbać o podniesienie jakości życia. Stosowane terapie mają na celu również profilaktykę chorób jesieni życia.

Terapia pierwszego wyboru – Terapia hormonalna

Terapia hormonalna polega na uzupełnianiu niedoboru naturalnych hormonów kobiecych, których jajniki nie produkują już w wystarczającej ilości. Dowiedziono naukowo, że ryzyko zdrowotne kojarzone z pewnym typem długotrwałej terapii hormonalnej (3-5 lat) przeważa na korzyść wielu kobiet. Uzupełnianie brakujących hormonów jest najskuteczniejszą metodą łagodzenia dolegliwości okresu przejściowego, a także zapobiegania głównym problemom zdrowotnym po menopauzie, takim jak: osteoporoza (Terapia hormonalna zmniejsza ryzyko złamania kości szyjki udowej o 34%.) czy miażdżyca naczyń. Liczne obserwacje kliniczne wskazują na to, że przyjmowanie estrogenów tuż po menopauzie zmniejsza ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej. We wczesnym okresie po menopauzie Terapia hormonalna zmniejsza objawy wypadowe oraz korzystnie wpływa na ośrodkowy układ nerwowy, układ moczowy, skórę i śluzówkę.

Aby zapobiec późnym następstwom menopauzy konieczne jest stosowanie terapii hormonalnej przez co najmniej 5 lat. Z większości badań wynika, że leczenie prowadzone przez okres krótszy niż 5 lat nie powoduje częstsze występowanie raka piersi. Po 5 latach stosowanie terapii hormonalnej ryzyko zachorowania narasta średnio o 2% rocznie. Obecnie stosowana terapia hormonalna składa się z kombinacji estrogenów i progesteronu, co pozwala zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka endometrium, chociaż ryzyko takie istnieje nadal przy stosowaniu terapii hormonalnej dłużej niż 5-7 lat (7). Podobnie zwiększone ryzyko zachorowania na raka piersi u kobiet stosujących terapię hormonalną dłużej niż 7 lat jest nadal przedmiotem licznych kontrowersji (8,9).
W związku z objawami ubocznymi terapii hormonalnej i obawami związanymi ze zwiększonym ryzykiem choroby nowotworowej zarówno lekarze, jak i pacjentki nieczęsto decydują się na kontynuowanie terapii hormonalnej przez wiele lat. Jedno z ostatnich badań wskazuje, że ok. 60% kobiet przerywało terapię w ciągu pierwszych 6 miesięcy jej stosowania i tylko ok. 8% kontynuowało ją przez okres dłuższy niż 2 lata (10). W USA tylko ok. 20% kobiet po menopauzie stosuje TH, w Europie ok. 10-15%, a w Polsce poniżej 5%

Obecnie najczęściej stosuje się  TH zawierającą dwa składniki hormonalne: estrogen i progestagen. Progestagen dodawany jest, aby zrównoważyć działanie estrogenu i zapobiec przerostom błony śluzowej macicy pod wpływem działania estrogenów. Podawanie samych estrogenów jest możliwe jedynie u pacjentek po chirurgicznym usunięciu macicy.
Istnieją różne formy terapii i schematy stosowania. Dla kobiet w początkowej fazie przekwitania zaleca się formy z krwawieniami miesięcznymi – cykliczne uzupełnianie niedoboru naturalnych hormonów z kilkudniową przerwą między poszczególnymi cyklami leczenia, kiedy to występuje miesiączka.

Jeżeli miesiączki już nie występują naturalnie, bardziej odpowiedni będzie schemat ciągłego przyjmowania hormonów, bez przerw między cyklami. Jest to terapia ciągła estrogenowo-gestagenowa.  Stosowanie hormonów w tzw. terapii ciągłej nie powoduje występowania miesiączek. W każdym przypadku lekarz ginekolog indywidualnie dobiera najbardziej odpowiedni schemat stosowania.

Hormony można stosować w różnych formach:

– doustnie (tabletki – tradycyjna forma),
– przezskórnie (plastry i żele),
– domięśniowo (zastrzyki),
– podskórnie (implanty wszywane pod skórę),
– dopochwowo (globulki i kremy) Nie ma wpływu na  ogólny stan kobiety, lecz skutecznie likwiduje dyskomfort w pochwie (suchość, świąd, pieczenie) oraz przyczynia się do zmniejszenia nietrzymania moczu.

W terapii hormonalnej stosowane są różnego rodzaju estrogeny:

– estradiol (identyczny z naturalnym, wydzielanym przez kobiece jajniki lub jego pochodne)
– estrogeny skoniugowane (mieszanka estrogenów zwierzęcych otrzymywanych z moczu źrebnych klaczy),
– fitoestrogeny (preparaty pochodzenia roślinnego o słabym działaniu estrogennym).

Płodność

Czasem ginekolog zleca badanie dopochwowe USG   jajników, które ma na celu zbadanie, czy w jajnikach znajdują się pęcherzyki z komórkami jajowymi. Jeśli tak jest należy stosować antykoncepcję, aby zapobiec niepożądanej ciąży, ale z wyłączeniem metod antykoncepcji hormonalnej.
Jeżeli pacjentka rozpoczęła terapię po kilkuletniej przerwie od ustania miesiączki, nie musi stosować antykoncepcji, gdyż zmiany zanikowe w jajnikach zaszły już tak daleko, że nie będą one uwalniały jajeczek zdolnych do zapłodnienia.  Również z reguły przy terapii ciągłej pacjentka nie powinna zajść w ciążę już po 2 tygodniach jej stosowania.

Przeciwwskazania  do terapii hormonalnej

Przeciwwskazania bezwzględne:

– nie zdiagnozowane krwawienia z dróg rodnych,
– rak piersi, rak tbłony śluzowej macicy
– czerniak, oponiak,
– świeży zawał serca,
– chorobę zakrzepowo-zatorową
– ciężkie choroby wątroby (marskość, rak, czynne wirusowe zapalenie wątroby),
– udar mózgu.

Przeciwwskazania względne:

– łagodne choroby piersi (zmiany dysplastyczne włóknisto-torbielowate),
– kamica pęcherzyka żółciowego,
– przewlekłe choroby wątroby,
– żylaki,
– nadciśnienie tętnicze,
– nałogowe palenie (ponad 10-15 papierosów dziennie). Szacuje się, iż w tej klasie wieku około 40% kobiet jest uzależnionych od nikotyny.
– jaskra (w zależności od kąta przesączania).

Kobiety, które nie mogą lub nie chcą stosować terapii hormonalnej ….. Czy mogą poprawić jakość swojego życia?

Fitoestrogeny

Fitoestrogeny to estrogeny pochodzenia roślinnego, które łączę się receptorami estrogenowymi i mogą tym samym pełnić funkcje podobne do naturalnie wydzielanych przez organizm kobiety estrogenów. Wykazują jednak wielokrotnie słabsze działanie. Ponieważ ilość estrogenów powstających w organizmie kobiety zaczyna się zmniejszać ok. 35 roku życia, lekarze sugerują, by nie czekać z rozpoczęciem fitoestrogenowej kuracji. Przeprowadza się ją tylko po konsultacji z ginekologiem, bo roślinne tabletki też można przedawkować (pojawiają się nudności, bóle głowy, plamienia z dróg rodnych). Efekty kuracji fitoestrogenowej widoczne są zwykle po 2-3 miesiącach. Choć fitoestrogeny działają słabiej niż hormony stosowane w ramach terapii hormonalnej, nie wszystkie kobiety mogą je zażywać. Związki roślinne o działaniu podobnym do estrogenów zawarte np. w soi nie są zalecane po przebytym raku piersi czy trzonu macicy (ani nosicielkom genów BRCA). Niektóre badania wskazują też na tak słabe działanie fitoestrogenów z soi, że można je porównywać z efektem placebo.

Selektywne modulatory receptora estrogenowego – SERM

Z najnowszych badań wynika, że kobiety zagrożone rakiem piersi lub trzonu macicy powinny raczej sięgać po środki z cimicifugi, a nie z soi. Są dla nich bezpieczniejsze, gdyż cimicifuga nie wpływa na zwiększenie gęstości mamograficznej gruczołu piersiowego. Dlaczego tak się dzieje? Otóż substancja zawarta w tej roślinie nie jest fitoestrogenem, lecz selektywnym modulatorem receptora estrogenowego SERM.

SERM (Selective Estrogen Receptor Modulators) to substancje  estrogenopodobne, które selektywnie oddziaływują na  receptory estrogenowe w tkankach. Niektóre z nich działają dokładnie jak estrogen na wszystkie receptory estrogenowe, inne z nich działają na wszystkie receptory estrogenowe zupełnie przeciwnie niż estrogen a  są i takie, które łączą się wybiórczo jedynie z niektórymi receptorami. Okazuje się na przykład, że łączą się z receptorami estrogernowymi w  kościach i układzie sercowo-naczyniowym, a nie wchodzą w reakcje z receptorami estrogenowymi w macicy i piersiach. W wyniku tej selektywności można działać korzystnie na jeden rodzaj tkanki (np. na kości), a wyeliminować z terapii działanie uboczne (np. na macicę). Istnieją dowody wskazujące na to, że SERM mogą mieć również działanie zapobiegające nowotworom sutka. Obecnie mówi się nawet o 4 grupach SERM. Jednym z nich są glikozydy triterpenowe znajdujące się w roślinie zwanej  Cimicifuga racemosa.

nadesłane: Bianca Heyman