Choroba próchnicowa stanowi szczególnie istotny problem w populacji pediatrycznej, przez co uważana jest za chorobę cywilizacyjną wieku rozwojowego. Istotną rolę w leczeniu próchnicy odgrywają wczesna diagnostyka, prawidłowa higiena jamy ustnej oraz profilaktyka fluorkowa.
Próchnica zębów: przyczyny i zapobieganie próchnicy
Próchnica jest procesem patologicznym miejscowym, pochodzenia zewnątrzustrojowego, prowadzącym do odwapnienia szkliwa, rozpadu twardych tkanek zęba
i w konsekwencji tworzenia ubytku. Zmiany próchnicowe najczęściej obejmują zęby przyśrodkowe sieczne oraz zęby pierwsze trzonowe, a w żuchwie pierwsze i drugie zęby trzonowe. Konsekwencją toczącego się procesu próchnicowego jest najpierw odwapnienie zęba będące wynikiem chemicznego rozpuszczania soli wapnia przez kwasy organiczne oraz proteoliza składników białkowych. Rozwój choroby jest uwarunkowany współwystępowaniem bakterii próchnicotwórczych fermentujących węglowodany do kwasów organicznych (głównie kwasu mlekowego), zawartości węglowodanów w diecie, podatności tkanek zęba na odwapnienie oraz czasu i częstości oddziaływania na ząb szkodliwych czynników. Sytuacji sprzyja oprócz uwarunkowań genetycznych, m.in. niewłaściwa dieta zasobna w cukry oraz brak dostatecznej ilości jonów wapnia [1]. Szacuje się, iż w 80–90% próchnica determinowana jest przez czynniki środowiskowe i styl życia. Zachorowalność na próchnicę zwiększa się wraz z wiekiem zbliżając się do 100% u dzieci między 6 i 7 rokiem życia. Pomimo powszechnego występowania, problem ten bywa często bagatelizowany, a właściwa higieny jamy ustnej rozpoczyna się dopiero u dzieci w starszym wieku, kiedy często zmiany są rozległe. Choroba ta przyczynia się również do pogorszenia stanu psychicznego, emocjonalnego a nawet do rozwoju chorób innych narządów.
Objawy i ochrona przeciwpróchnicowa
Wczesne objawy choroby próchnicowej mają charakter odwracalny i można je naprawiać lub hamować ich rozwój. Dzięki właściwym zachowaniom higienicznym jamy ustnej można w około 50% zahamować wzrost częstości występowania próchnicy oraz poprawić stan zdrowotny dziąseł. Szczotkowanie zębów pastą z fluorem jest podstawową metodą zapobiegania chorobie próchnicowej, przy czym nie poleca się stosowania past z fluorem u małych dzieci, które mają skłonność do połykania piany powstałej podczas mycia zębów. U dzieci starszych i młodzieży w warunkach domowych mogą być stosowane dodatkowo płyny do płukania jamy ustnej z fluorem. Ochronę przeciwpróchnicową wzmacnia także stosowanie płukanek zawierających fluorki [2]. Znaczącą rolę w profilaktyce choroby próchnicowej i jej powikłań przypisuje się także właściwej diecie. Ograniczone spożycie węglowodanów – jednego z ważniejszych czynników rozwoju próchnicy – pozwala znacząco zminimalizować ryzyko choroby próchnicowej. Ważne jest również systematyczne kontrolowanie stanu uzębienia przez lekarza dentystę.
Można też przeciwdziałać próchnicy wykorzystując nieinwazyjne metody remineralizacyjne, np. aplikację lakieru lub żelu zawierającego fluor (fluoryzacja zębów). Fluor odgrywa szczególną rolę jako pierwiastek przeciwdziałający powstawaniu zmian próchnicowych poprzez przyśpieszenie dojrzewania i twardnienia szkliwa oraz działanie osłabiające szkodliwy wpływ kwasów i produktów fermentacji bakterii kariogennych na tkanki zęba [3]. Żele, pianki i lakiery fluorkowe zawierające wysokie stężenia fluorków stosuje się u dzieci z umiarkowanym i wysokim ryzykiem choroby próchnicowej, wyłącznie w gabinecie stomatologicznym. W przypadku fluoryzacji wykonanej lakierem fluorowym na zębach tworzy się warstwa lakieru, z której jony fluoru są przenoszone do szkliwa. W przypadku fluoryzacji wykonywanej żelem lub pianką fluor w podobny sposób wbudowuje się w ząb. Żele i pianki można stosować wyłącznie u dzieci po 6 roku życia, a lakiery fluorkowe – bez ograniczeń wiekowych.
Fluoryzacja nie jest zabiegiem kosztownym i jeśli jest przeprowadzona w odpowiedni sposób wpływa pozytywnie na stan zębów, wzmocnia szkliwo oraz ogranicza liczbę bakterii wywołujących próchnicę, dodatkowo pomaga w normalizacji pH w jamie ustnej, dzięki czemu zmniejsza ryzyko nawrotu ubytków w zębach. Z uwagi na znaczącą rolę fluoru w profilaktyce próchnicy zębów niezbędne jest stosowanie zarówno egzogennych, jak i endogennych źródeł fluoru. Fluoryzacja endogenna polega na dostarczaniu do organizmu fluoru z wodą, produktami spożywczymi lub w postaci tabletek. Należy jednak pamiętać o zagrożeniach związanych z nadmiarem tego pierwiastka w odniesieniu do zdrowia jamy ustnej oraz całego organizmu.
Nadmiar fluoru w wieku rozwojowym może prowadzić do wystąpienia negatywnych efektów, jak fluoroza (szkliwo plamkowe) zębów stałych oraz fluoroza kości. Ponadto dowiedziono, że stosowanie metod profilaktyki fluorkowej jedynie kontroluje proces próchnicowy, endogenna profilaktyka fluorkowa nie zmniejsza na stałe istotnie ryzyka choroby próchnicowej i nie prowadzi do usunięcia przyczyny problemu. Skuteczność żeli fluorkowych i lakierów fluorkowych w redukcji próchnicy dla zębów stałych ocenia się na 28-46% [2, 4]. Zatem dodatkowe stosowanie fluoru w postaci preparatów stomatologicznych i leków wymaga dużej rozwagi, a kontrola ilości przyjmowanych fluorków powinna szczególnie dotyczyć dzieci. Nie poleca się stosowania żeli i pianek u małych dzieci, do 6 roku życia, ze względu na ryzyko połknięcia [2].
Obecnie ogólnie przyjętymi zasadami stosowania związków fluoru w profilaktyce choroby próchnicowej jest unikanie nadmiernej endogennej ekspozycji na fluor, preferowanie metod egzogennych, wybór metod i środków profilaktycznych o udowodnionej naukowo skuteczności w zależności od indywidualnych potrzeb. Wskazaniem do profesjonalnej wzmocnionej profilaktyki fluorkowej oraz suplementacji fluoru jest wysokie ryzyko próchnicy.
Źródła:
[1] Próchnica zębów: przyczyny i zapobieganie próchnicy
[2] U. Kaczmarek i wsp., Indywidualna profilaktyka fluorkowa u dzieci i młodzieży – rekomendacje polskich ekspertów, Nowa Stomatologia Nr 24(2)/2019, DOI: https://doi.org/10.25121/NS.2019.24.2.70
[2] I. Zieniewska i wsp., Aspekt kliniczny, społeczny i ekonomiczny choroby próchnicowej, Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu Nr 4(49)/2016, DOI: https://doi.org/10.20883/ppnoz.2016.38
[3] D. Olczak-Kowalczyk, U. Kaczmarek (red.), Stanowisko polskich ekspertów dotyczące indywidualnej profilaktyki fluorkowej u dzieci i młodzieży, PTSD, Warszawa 2015.
