Dlaczego ludzie wierzą w teorie spiskowe? Spojrzenie psychologiczne

2 czerwca 2025,
dodał: Marta Dasińska

Pytanie, co skłania ludzi do wiary w teorie spiskowe, wzbudza ogromne zainteresowanie naukowców. Większość istniejących badań jest zdominowana przez psychologię, skupiającą się na cechach osobowości i paranoi lub wyobcowaniu poszczególnych ludzi. Przekonania, nawet te spiskowe, nie pojawiają się jednak w próżni: odzwierciedlają warunki społeczne i zaspokajają ważne potrzeby tożsamości, takie jak dostęp do więzi społecznych i zabawy, wyróżnienie, cel i legitymizacja oraz poczucie pewności, sprawiedliwości i porządku.

Teorie spiskowe często biorą się z dezinformacji, czyli fałszywych lub wprowadzających w błąd informacji, które nie są poparte dowodami. To, co odróżnia teorie spiskowe od dezinformacji, to fakt, że te pierwsze dotyczą przekonań związanych z ważnymi osobami lub rządami, a drugie są szerzone tylko w złych celach.

I tak mamy osoby, które wierzą, że wirus COVID-19 został rozprzestrzeniony za pomocą technologii telefonii komórkowej 5G (co jest po prostu dezinformacją), a wierzenie, że szczepionka przeciwko COVID-19 zawierała mikroprocesor, który zostałby aktywowany przez 5G i został celowo stworzony przez Billa Gatesa w celu zmniejszenia populacji świata to już pełnoprawna teoria spiskowa.

Historycy zauważają, że wiara w teorie spiskowe od dawna jest częścią życia obywatelskiego i społecznego, ale w XX wieku termin ten zaczął nabierać negatywnej konotacji z klasyfikacją wiedzy na „wiarygodną” i „paranoiczną” przedstawiającą apokaliptyczne bitwy między dobrem a złem, wolnością a uciskiem, przetrwaniem a zagładą kulturową.

Jakie potrzeby zaspokajają teorie spiskowe?

Oderwana jakość życia postmodernistycznego w erze postprawdy pozwala teoriom spiskowym funkcjonować jak wierzenia religijne, oferując uproszczenie w złożonym i zmieniającym się świecie. Funkcjonują również jako zasób tożsamości, bowiem kiedy komunikujemy rzeczy, w które wierzymy i rzeczy, których się wyrzekamy, sygnalizujemy grupy, do których chcielibyśmy należeć. Teorie spiskowe mogą też wzmacniać istniejące przekonania ideologiczne, pomagać ludziom znaleźć więzi społeczne, oferować znaczenie i wyróżnienie oraz obiecywać pewność, sprawiedliwość i porządek. Wierzący poszukują również politycznej legitymacji i kulturowego znaczenia.

Ludzie mają tendencję do wierzenia w teorie spiskowe, które potwierdzają ich istniejące przekonania. Może to prowadzić jednostki do poszukiwania „głębszej prawdy” niż ta oferowana przez konwencjonalną wiedzę, w tym przez teorie spiskowe. Szczególnie dla tych, którzy czują się społecznie marginalizowani, posiadanie wiedzy, której inni nie mają, lub roszczenie sobie „wyższej” wiedzy, pozwala jednostkom czuć się bardziej pozytywnie w stosunku do siebie i sygnalizować innym swoją wyjątkowość. Tak więc, pomimo fantastycznych elementów wielu systemów różnych wierzeń, teorie spiskowe były i są w stanie rozprzestrzenić się z peryferyjnych społeczności do głównego nurtu odbiorców na platformach mediów społecznościowych, takich jak YouTube, Facebook czy Twitter. To właśnie na takich platformach większość osób uzyskuje dostęp do informacji i znajduje innych wyznawców.

Psychologiczne spojrzenie na znaczenie teorii spiskowych

Naukowcy zauważają, że teorie spiskowe przynoszą korzyści psychologiczne ich wyznawcom, ponieważ nadają światopoglądowi postrzegającego znaczenie i cel w sposób satysfakcjonujący. Teorie spiskowe umożliwiają alternatywną rzeczywistość, w której postrzegający mogą bronić kruchego ego, postrzegając siebie i swoje grupy jako ważne, mogą racjonalizować dowolne ze swoich przekonań i działań jako uzasadnione oraz są zaintrygowani przez możliwość odkrycia tajemnicy w ekscytującej opowieści.

Znajdowanie przyczynowych wyjaśnień zdarzeń jest podstawową częścią budowania stabilnego, dokładnego i wewnętrznie spójnego rozumienia świata. Wiele teorii spiskowych dostarcza alternatywnych wyjaśnień dla znaczących wydarzeń kryzysowych na świecie, takich jak pandemie, wojny czy klęski żywiołowe. Wiara w teorie spiskowe może zatem wprowadzić poczucie sensu i celu, wywołując wrażenie, że odkrywa się coś naprawdę ważnego.

Ludzie skłaniają się ku teoriom spiskowym, ponieważ pozwalają im one poczuć, że mogą coś zmienić i mieć pozytywny wpływ na świat, a tym samym, że teorie spiskowe mogą być wykorzystywane jako narzędzia do zaspokajania potrzeb egzystencjalnych. Wszystko to jednak są korzyści krótkoterminowe, sugerujące, że teorie spiskowe zapewniają ludziom formę natychmiastowej gratyfikacji.