Kaszel nie jest chorobą, jest sygnałem który mówi że w organizmie dzieje się coś złego, najważniejsze, żeby wcześnie zacząć go leczyć lub chociaż łagodzić jego przebieg, aby nie dopuścić do zaostrzenia choroby. Kaszel jest odruchem obronnym organizmu, służącym ochronie dróg oddechowych. Mamy różne rodzaje kaszlu, w zależności do przyczyn ich wywołujących (ciała obce, gazy, pyły, choroby):
1. Kaszel napadowy – trwa przeważnie kilkadziesiąt sekund, w czasie ataku zanosimy się, łapiemy powietrze, często pojawiają się łzy w oczach a twarz przybiera purpurowy koloryt, po napadzie jesteśmy zmęczeni – charakterystyczny dla zapalenia oskrzeli).
2. Kaszel szczekający – połączony ze świstem w krtani, najczęściej towarzyszy chrypce i zapaleniu krtani.
3. Kaszel przewlekły – uporczywy kaszel połączony z odkrztuszaniem, trudny do leczenia, charakterystyczny dla palaczy i astmatyków.
4. Kaszel suchy – bez odkrztuszania plwociny, pojawia się na początku stanów zapalnych dróg oddechowych.
5. Kaszel wilgotny – połączony z odkrztuszaniem wydzieliny, towarzyszy zapaleniu tchawicy, oskrzeli i płuc.
1. Kaszel napadowy – trwa przeważnie kilkadziesiąt sekund, w czasie ataku zanosimy się, łapiemy powietrze, często pojawiają się łzy w oczach a twarz przybiera purpurowy koloryt, po napadzie jesteśmy zmęczeni – charakterystyczny dla zapalenia oskrzeli).
2. Kaszel szczekający – połączony ze świstem w krtani, najczęściej towarzyszy chrypce i zapaleniu krtani.
3. Kaszel przewlekły – uporczywy kaszel połączony z odkrztuszaniem, trudny do leczenia, charakterystyczny dla palaczy i astmatyków.
4. Kaszel suchy – bez odkrztuszania plwociny, pojawia się na początku stanów zapalnych dróg oddechowych.
5. Kaszel wilgotny – połączony z odkrztuszaniem wydzieliny, towarzyszy zapaleniu tchawicy, oskrzeli i płuc.
W zależności od rodzaju kaszlu natura proponuje nam różne rozwiązania.
Zioła na kaszel mokry (usunięcie wydzieliny zalegającej w oskrzelach):
I. Surowce saponinowe. Posiadają silne właściwości przeciwbakteryjne, pierwotniakobójcze, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe. Działanie wykrztuśne wywołują saponiny tri-terpenowe. Z przewodu pokarmowego wchłaniają się słabo, ale powodują drażnienie błony śluzowej żołądka, co wywołuje na drodze odruchu (pobudzenie nerwu błędnego) wydzielanie śluzu w oskrzelach, a w rezultacie rozluźnienie plwociny i jej odkrztuszanie. Zaliczamy tu, m.in.:
1. Korzeń pierwiosnka (Radix Primulae) – główną saponiną jest prymulasaponina A; stosuje się najczęściej w postaci naparów (2 łyżki stołowe na 1 litr wody), nalewki, wyciągi, a także wyodrębniony zespół saponin.
2. Korzeń senegi (krzyżownicy wirginijskiej) (Polygala senega) – główną saponiną jest senegina A będąca glikozydowym połączeniem preseneginy; stosowany jest w postaci odwarów (z dodatkiem węglanu sodowego).
3. Korzeń mydlnicy (Radix Saponariae) – saponiny stanowią zespół glikozydów triterpenowych zwany saporubiną; poznano dotychczas budowę 2 saponin, pochodnych gipsogeniny, nazwanych saponazydem A oraz saponazydem D; inne saponiny, np. saponarozydy B, C, są pochodnymi kwasu gipsogenowego; wyciąg stosowany jest głównie jako składnik ziołowych leków.
4. Liść bluszczu pospolitego (Hedera helix) – zawiera saponiny triterpenowe w tym hederakozyd B, pochodny kwasu oleanolowego i hederakozyd pochodny hederageniniy; stosowany w postaci wyciągów jako gotowe mieszanki apteczne.
5. Korzeń lukrecji (Radix Glycyrrhizae) – zawiera saponiny trójterpenowe (12-15%), których głównym przedstawicielem jest glicyrryzyna (sole potasowe i wapniowe kw. glicyrryzynowego); stosowany w postaci odwarów i wywarów oraz gotowych ekstraktów; ekstrakt alkoholowy z korzenia lukrecji wyraźnie hamuje rozwój Staphylococcus aureus, Streptococcus mutans, Mycobacterium sp. i Candida albicans. Napar: łyżkę korzenia lukrecji zalać szklanką wrzątku, zostawić pod przykryciem na 20 min., odcedzić, pić 3-5 razy dziennie po łyżce stołowej.
6. Korzeń krzyżownicy (Radix Senegae) – główną saponiną jest senegina A będąca glikozydowym połączeniem preseneginy; obok niej występują saponiny pokrewne różniące się składem łańcucha cukrowego; stosowany w postaci odwarów (z dodatkiem węglanu sodowego).
7. Kwiat dziewanny (Flos Verbasci) – saponiny (obojętne i kwaśne) m.in. werbaskosaporlina, pochodna werbaskogenmypoza tym, irydoidy: aukubina oraz glikozyd katulpolu; stosowany głównie w postaci naparu z wysuszonych kwiatów oraz ekstraktów alkoholowych. Napar: łyżkę stołową kwiatów dziewanny zalać szklanką wrzącej wody, zagotować, dokładnie odcedzić; pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki.
8. Kora mydłoki (Cortex Quillajae) – zawiera 9-10% saponin, których aglikonem jest kwas kwilajowy; dawniej wyróżniano kwilajo-sapotoksynę i kwilajinę; oficjalnym preparatem jest nalewka mydłokowa – Tinctura Quillajae, otrzymywana metodą perkolacji poprzez zalanie 1 części kory mydłoki, 5 częściami alkoholu 40% i macerację 8 dni; dawkowanie: 30 kropli – 4 razy dziennie.
9. Korzeń łyszczca (Radix Gypsophyllae) – zawiera m.in. gypsogeninę, stosowany w postaci gotowych ekstraktów aptecznych.
10. Kwiat pierwiosnka lekarskiego (Flos Primulae officinalis) – główną saponiną jest prymulasaponina A; stosowany w postaci odwarów i naparów; Napar: łyżkę suszu zalać szklanką wrzątku, przykryć, po kwadransie przecedzić i podzielić na trzy porcje; zażywać w ciągu dnia, po jedzeniu.
II. Alkaloidy. Działanie wykrztuśne mają alkaloidy z grupy emetyny. Mechanizm działania polega na odruchu reflektorycznym (tak jak saponiny), trzeba jednak pamiętać że alkaloidy mają działanie wymiotne, zastosowanie złej dawki spowoduje ostre wymioty. Środki pobudzające ośrodek kaszlu (Remedia bechica), to przede wszystkim:
1. Korzeń wymiotnicy (Radix Ipecacuanhae) – zawiera alkaloidy pochodne izocholiny, jak: emetyna, cefelina i psychotryna; stosowany jest jako nalewka czyli preparat galenowy sporządzony wg przepisu farmakopealnego.
2. Ziele łubinnika (Herba Thermopsidis) – dostępne w mieszankach aptecznych.
3. Korzeń krwawnicy kanadyjskiej (Radix Sanguinariae) – zawiera alkaloid kriogenina i glikozyd salikarytynę; Wywar: 1 łyżkę surowca rozdrobnionego zalać 1 szklanką wody, doprowadzić do wrzenia, zagotować, odstawić na 30 min. pod przykryciem, przecedzić, zażywać doustnie 1 szklankę naparu 1-3 razy dziennie; Wyciąg: 100 g surowca zalać 150 ml alkoholu 30-40%, odstawić na 7 dni, uzyskany wyciąg zlać, a surowiec ponownie zalać, tym razem gorącym alkoholem 40% (150 ml), pozostawić na 3 dni, przefiltrować, wyciągi połączyć, doustnie przyjmować 5-10 ml wyciągu 2-3 razy dziennie.
4. Korzeń fiołka wonnego (Radix Violae odoratae) – zawiera wiolinę, wiolatozyd, pochodne delfinidyny (wiolanina), olejek eteryczny, którego głównym składnikiem jest iron i saponiny triterpenowe; Napar lub wywar trzeba zażywać w małych dawkach (2-3 łyżki co 2-3 godziny). Wywar: zalać 1 łyżkę surowca 1 szklanką wody, zagotować, przykryć i odstawić na 20 min., osłodzić miodem lub sokiem malinowym.
III. Surowce olejkowe i olejki eteryczne. Działają jak powyższe związki. W kaszlu stosujemy m.in.:
1. Owoc anyżu (Fructus Anisi) /Oleum Anisi/ – zawartość olejku eterycznego wynosi 1,5-3,0%; głównym składnikiem olejku jest anetol w ilości 80-90%, ponadto jego izomer metylochawikol oraz małe ilości substancji związanych z anetolem, jak aldehyd i kwas anyżowy, także substancje o charakterze dimerycznym (dianetol i dianizoina); Anyżówka: 20 g owoców anyżu zalać 250 ml spirytusu i odstawić na 2 tygodnie; po tym czasie odcedzić wyciąg alkoholowy i przelać do oddzielnej butelki, a do owoców dolać 250 ml wódki i ponownie odstawić na 2 tygodnie; po tym czasie połączyć obydwa wyciągi i dodać 1-2 łyżki miodu; Odwar z anyżu: łyżeczkę anyżu zalać szklanką gorącej wody i gotować pod przykryciem przez 3-5 min., odcedzić, pić szklankę odwaru 2-3 razy dziennie; Napar z anyżu: łyżeczkę anyżu zalać szklanką wrzącej wody i parzyć pod przykryciem przez około 20 min., odcedzić, pić 1/3 szklanki 3 razy dziennie; Syrop z anyżu: do gotującej się wody (1 litr) dodać 7 łyżeczek nasion anyżu i gotować na małym ogniu do wyparowania połowy płynu, odcedzić i dodać 3 łyżki miodu; zażywać 2 łyżeczki syropu 2-3 razy dziennie.
2. Ziele tymianku (Herba Thymi) /Oleum Thymi/ – zawartość olejku eterycznego wynosi 0,5-2,5%; głównym składnikiem olejku jest tymol-krystaliczny, który może być zastępowany przez karwakrol płynny; ponadto w olejku występują: eter metylowy p-cymol, a-pinen, linalol, borneol, cyneol i inne; skład olejku jest zmienny i bardzo zależny od pochodzenia surowca; Napar: 1 łyżeczkę ziela zalać szklanką wrzątku, pozostawić pod przykryciem 10 min. i odcedzić; pić 3 razy dziennie po 1/3 szklanki (dla niemowląt po kilka łyżeczek naparu); zalecane są ponadto kąpiele z dodatkiem naparu z tymianku.
3. Szczyty pędów sosny zwyczajnej (Turiones Pini silvestris) /Oleum Pini silvestris/ – głównymi składnikami olejku są monoterpeny: pinen, limonen, dipenten, felandren oraz octan bornylu, a także substancje gorzkie, garbniki, flawonoidy, witamina C i sole mineralne; stosowany jest do wziewów lub dodawany jest do preparatów kąpielowych; wchodzi też w skład maści i mazideł rozgrzewających oraz preparatu Fitolizyna; Odwar z pączków: pół łyżki pączków zalać szklanką gorącej wody i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 5 min.; odstawić na 15 min., przecedzić i pić 2-4 razy dziennie po 1-3 łyżek po jedzeniu; Syrop z pączków: 50 pączków sosnowych zalać 1 litrem wody, gotować na wolnym ogniu przez około 20 min., dodać pół litra miodu i nie dopuszczając do zagotowania, podgrzewać jeszcze 10 min., odstawić do przestygnięcia, przecedzić i przelać do ciemnych buteleczek lub słoiczków, przechowywać w chłodnym miejscu; możemy również kupić gotowe preparaty z sosny, np. syrop Pini, do inhalacji olejki i balsamy (Pinimentol, Bronchicum); podobne właściwości do sosnowych mają też pączki świerkowe, jodłowe i z modrzewia.
4. Korzeń omanu (Radix Inulae) /Oleum inulae/ – zawiera (od 1-3 %) olejeków lotnych jako najbardziej aktywny składnik, ponadto związki gorzkie oraz dużo inuliny (polifruktoza do 40%); najczęściej stosowany w postaci naparu i mieszanek ziołowych jak Pektosan; Napar: 25 g surowca zalać 150 ml wody, pić po pół szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem, w dawkach od 1-2 łyżki stołowe; wyciągi alkoholowe działają skuteczniej niż wyciągi wodne: 80-100 g rozdrobnionych korzeni macerować 8 dni w 1000 ml białego wina, następnie przesączyć i zażywać kilka razy dziennie po łyżeczce od herbaty.
5. Korzeń biedrzeńca mniejszego (Radix Pimpinellae) /Oleum Pimpinellae saxifragae, Oleum Pimpinellae maioris/ – zawiera olejek eteryczny (azulen, eugenol), saponiny trójterpenowe, garbniki, cukry, białka, żywice, kwasy wielofenolowe; stosowany jest w postaci odwaru lub naparu; Wywar z korzeni biedrzeńca: łyżkę stołową pokruszonych korzeni zalać 2 szklankami zimnej wody i gotować przez 20 min., odcedzić, pić 3 razy dziennie po szklance odwaru.
6. Kłącze kopytnika (Rhizoma Asari) /Oleum Asari/ – zawiera fitoncydy o silnym działaniu przeciwdrobnoustrojowym; w olejku eterycznym (0,8-1%) występują: eugenol, azaron (asaron), l-pinen, metyloeugenol, aldehyd azarylowy; Napar kopytnikowy: 2 g surowca na 200 ml wrzącej wody, parzyć pod przykryciem, przecedzić, dodać miód lub sok, pić łyżkami w ciągu dnia, stopniowo. Nalewka kopytnikowa: 1 część suchego lub świeżego rozdrobnionego surowca zalać 5 częściami alkoholu 40-60%, macerować przynajmniej 7 dni, przefiltrować, zażywać 3-4 razy dziennie po 1 ml.; Sproszkowane ziele/kłącze kopytnika: 200 mg, 3 razy dziennie.
7. Owoc kropidła wodnego (Fructus Phellandrii) /Oleum Phellandrii/ – stosowany w postaci odwarów, najczęściej preparatów aptecznych.
8. Ziele macierzanki (Herba Serpylli) /Oleum Serpylli/ – zawiera złożony olejek lotny, a między innymi tymol i karwakrol, działające wybitnie odkażająco, bakteriobójczo i wykrztuśnie; Napar: zalać kopiastą łyżkę ziela szklanką wrzątku i odstawić pod przykryciem na 10-15 min., odcedzić i pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki, dodając łyżeczkę miodu; Herbatka: 1 kopiastą łyżeczkę do herbaty ziela zaparzyć z ½ litra wrzącej wody i pozostawić na krótko do naciągnięcia. Nalewka z macierzanki: kwiatostanami luźno napełnić butelkę aż po szyjkę, zalać 38 do 40% żytniówką lub wódką owocową i pozostawić na 14 dni na słońcu; Syrop z macierzanki: kwiaty i pędy zwilżyć wilgotnymi dłońmi i ułożyć w słoiku; warstwy ziela przesypywać, ugniatając, warstwami cukru nieczyszczonego; słoik postawić w nasłonecznionym miejscu na 14 dni; po przesączeniu pozostałe na sitku kwiaty i pędy przemyć niewielką ilością wody, którą potem dolewa się do syropu; następnie syrop stawia się na kuchence i powoli odparowuje nie dopuszczając do zagotowania;
9. Terpentynę (Terebinthina) /Oleum Terebinthini/ – mieszanina terpenów (głównie pinenów) o charakterystycznym intensywnym zapachu, otrzymywana z żywicy drzew iglastych, głównie sosny, przez destylację z parą wodną lub ekstrakcję karpiny sosnowej.
10. Ziele szanty (Herba Marrubii) /Oleum Marrubii/ – zawiera marrubinę – substancję goryczową, garbniki, olejek lotny, saponinę i śluz; Napar: 2 pełne łyżki szanty lub zrównane 2 łyżki mieszanki ziołowej na 2 szklanki wrzątku, po 10 min, przecedzić i pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki; ziele tego surowca wchodzi też w skład granulatu Cholegran (3 razy dziennie po pół łyżeczki zapijając wodą).
IV. Balsamy i żywice. Do środków pobudzających wydzielanie śluzu oskrzelowego (Remedia secretomotorica) należą m.in.:
1. Balsam peruwiański (Balsamum peruvianum) z kory drzewa woniawiec balsamowy (Myroxylon balsamum).
2. Balsam tolutański (Balsamum tolutanum) otrzymywany z naciętych pni woniawca balsamowego (występującego w Ameryce Środkowej).
3. Styraks (Styrax /Balsamum Styracis/) pachnąca żywica, uzyskiwana z różnych gatunków drzew, np. z ambrowca (Liquidambar) lub styraku (Styrax).
4. Żywica benzoesowa syjamska (Resina Benzoë Siam) pozyskiwana z kory drzew rodzaju Craib (benzoes syjamski), pierwotnie rosnących w rejonie Indonezji.
5. Żywica benzoesowa sumatrzańska (Resina Benzoë Sumatra) pozyskiwana z kory drzew rodzaju Styrax benzoin Dryand (benzoes sumatrzański).
6. Żywica gwajakowa (Resina Guaiaci) wysuszona wydzielina wyciekająca z uszkodzonych pni gwajakowca lekarskiego (Guaiacum officinale), zwanego także gwajakowym drzewem lub gwajakiem właściwym.
7. Gumożywica amoniakowa (Gummiresina Ammoniacum).
V. Środki pobudzające aktywność ruchową rzęsek komórek nabłonkowych światła dróg oddechowych (Remedia cilimotorica), to m.in.:
1. Olejki eteryczne – jw.
2. Żywice – j.w.
3. Balsamy – j.w.
4. Kreozot (Creosotum) – żółtawa , oleista ciecz o intensywnym zapachu i piekącym smaku, otrzymywana przez suchą destylację dziegciu bukowego (Pix Fagi), zawierająca głównie gwajakol (60-90%) o silnych właściwościach wykrztuśnych.
I. Surowce saponinowe. Posiadają silne właściwości przeciwbakteryjne, pierwotniakobójcze, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe. Działanie wykrztuśne wywołują saponiny tri-terpenowe. Z przewodu pokarmowego wchłaniają się słabo, ale powodują drażnienie błony śluzowej żołądka, co wywołuje na drodze odruchu (pobudzenie nerwu błędnego) wydzielanie śluzu w oskrzelach, a w rezultacie rozluźnienie plwociny i jej odkrztuszanie. Zaliczamy tu, m.in.:
1. Korzeń pierwiosnka (Radix Primulae) – główną saponiną jest prymulasaponina A; stosuje się najczęściej w postaci naparów (2 łyżki stołowe na 1 litr wody), nalewki, wyciągi, a także wyodrębniony zespół saponin.
2. Korzeń senegi (krzyżownicy wirginijskiej) (Polygala senega) – główną saponiną jest senegina A będąca glikozydowym połączeniem preseneginy; stosowany jest w postaci odwarów (z dodatkiem węglanu sodowego).
3. Korzeń mydlnicy (Radix Saponariae) – saponiny stanowią zespół glikozydów triterpenowych zwany saporubiną; poznano dotychczas budowę 2 saponin, pochodnych gipsogeniny, nazwanych saponazydem A oraz saponazydem D; inne saponiny, np. saponarozydy B, C, są pochodnymi kwasu gipsogenowego; wyciąg stosowany jest głównie jako składnik ziołowych leków.
4. Liść bluszczu pospolitego (Hedera helix) – zawiera saponiny triterpenowe w tym hederakozyd B, pochodny kwasu oleanolowego i hederakozyd pochodny hederageniniy; stosowany w postaci wyciągów jako gotowe mieszanki apteczne.
5. Korzeń lukrecji (Radix Glycyrrhizae) – zawiera saponiny trójterpenowe (12-15%), których głównym przedstawicielem jest glicyrryzyna (sole potasowe i wapniowe kw. glicyrryzynowego); stosowany w postaci odwarów i wywarów oraz gotowych ekstraktów; ekstrakt alkoholowy z korzenia lukrecji wyraźnie hamuje rozwój Staphylococcus aureus, Streptococcus mutans, Mycobacterium sp. i Candida albicans. Napar: łyżkę korzenia lukrecji zalać szklanką wrzątku, zostawić pod przykryciem na 20 min., odcedzić, pić 3-5 razy dziennie po łyżce stołowej.
6. Korzeń krzyżownicy (Radix Senegae) – główną saponiną jest senegina A będąca glikozydowym połączeniem preseneginy; obok niej występują saponiny pokrewne różniące się składem łańcucha cukrowego; stosowany w postaci odwarów (z dodatkiem węglanu sodowego).
7. Kwiat dziewanny (Flos Verbasci) – saponiny (obojętne i kwaśne) m.in. werbaskosaporlina, pochodna werbaskogenmypoza tym, irydoidy: aukubina oraz glikozyd katulpolu; stosowany głównie w postaci naparu z wysuszonych kwiatów oraz ekstraktów alkoholowych. Napar: łyżkę stołową kwiatów dziewanny zalać szklanką wrzącej wody, zagotować, dokładnie odcedzić; pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki.
8. Kora mydłoki (Cortex Quillajae) – zawiera 9-10% saponin, których aglikonem jest kwas kwilajowy; dawniej wyróżniano kwilajo-sapotoksynę i kwilajinę; oficjalnym preparatem jest nalewka mydłokowa – Tinctura Quillajae, otrzymywana metodą perkolacji poprzez zalanie 1 części kory mydłoki, 5 częściami alkoholu 40% i macerację 8 dni; dawkowanie: 30 kropli – 4 razy dziennie.
9. Korzeń łyszczca (Radix Gypsophyllae) – zawiera m.in. gypsogeninę, stosowany w postaci gotowych ekstraktów aptecznych.
10. Kwiat pierwiosnka lekarskiego (Flos Primulae officinalis) – główną saponiną jest prymulasaponina A; stosowany w postaci odwarów i naparów; Napar: łyżkę suszu zalać szklanką wrzątku, przykryć, po kwadransie przecedzić i podzielić na trzy porcje; zażywać w ciągu dnia, po jedzeniu.
II. Alkaloidy. Działanie wykrztuśne mają alkaloidy z grupy emetyny. Mechanizm działania polega na odruchu reflektorycznym (tak jak saponiny), trzeba jednak pamiętać że alkaloidy mają działanie wymiotne, zastosowanie złej dawki spowoduje ostre wymioty. Środki pobudzające ośrodek kaszlu (Remedia bechica), to przede wszystkim:
1. Korzeń wymiotnicy (Radix Ipecacuanhae) – zawiera alkaloidy pochodne izocholiny, jak: emetyna, cefelina i psychotryna; stosowany jest jako nalewka czyli preparat galenowy sporządzony wg przepisu farmakopealnego.
2. Ziele łubinnika (Herba Thermopsidis) – dostępne w mieszankach aptecznych.
3. Korzeń krwawnicy kanadyjskiej (Radix Sanguinariae) – zawiera alkaloid kriogenina i glikozyd salikarytynę; Wywar: 1 łyżkę surowca rozdrobnionego zalać 1 szklanką wody, doprowadzić do wrzenia, zagotować, odstawić na 30 min. pod przykryciem, przecedzić, zażywać doustnie 1 szklankę naparu 1-3 razy dziennie; Wyciąg: 100 g surowca zalać 150 ml alkoholu 30-40%, odstawić na 7 dni, uzyskany wyciąg zlać, a surowiec ponownie zalać, tym razem gorącym alkoholem 40% (150 ml), pozostawić na 3 dni, przefiltrować, wyciągi połączyć, doustnie przyjmować 5-10 ml wyciągu 2-3 razy dziennie.
4. Korzeń fiołka wonnego (Radix Violae odoratae) – zawiera wiolinę, wiolatozyd, pochodne delfinidyny (wiolanina), olejek eteryczny, którego głównym składnikiem jest iron i saponiny triterpenowe; Napar lub wywar trzeba zażywać w małych dawkach (2-3 łyżki co 2-3 godziny). Wywar: zalać 1 łyżkę surowca 1 szklanką wody, zagotować, przykryć i odstawić na 20 min., osłodzić miodem lub sokiem malinowym.
III. Surowce olejkowe i olejki eteryczne. Działają jak powyższe związki. W kaszlu stosujemy m.in.:
1. Owoc anyżu (Fructus Anisi) /Oleum Anisi/ – zawartość olejku eterycznego wynosi 1,5-3,0%; głównym składnikiem olejku jest anetol w ilości 80-90%, ponadto jego izomer metylochawikol oraz małe ilości substancji związanych z anetolem, jak aldehyd i kwas anyżowy, także substancje o charakterze dimerycznym (dianetol i dianizoina); Anyżówka: 20 g owoców anyżu zalać 250 ml spirytusu i odstawić na 2 tygodnie; po tym czasie odcedzić wyciąg alkoholowy i przelać do oddzielnej butelki, a do owoców dolać 250 ml wódki i ponownie odstawić na 2 tygodnie; po tym czasie połączyć obydwa wyciągi i dodać 1-2 łyżki miodu; Odwar z anyżu: łyżeczkę anyżu zalać szklanką gorącej wody i gotować pod przykryciem przez 3-5 min., odcedzić, pić szklankę odwaru 2-3 razy dziennie; Napar z anyżu: łyżeczkę anyżu zalać szklanką wrzącej wody i parzyć pod przykryciem przez około 20 min., odcedzić, pić 1/3 szklanki 3 razy dziennie; Syrop z anyżu: do gotującej się wody (1 litr) dodać 7 łyżeczek nasion anyżu i gotować na małym ogniu do wyparowania połowy płynu, odcedzić i dodać 3 łyżki miodu; zażywać 2 łyżeczki syropu 2-3 razy dziennie.
2. Ziele tymianku (Herba Thymi) /Oleum Thymi/ – zawartość olejku eterycznego wynosi 0,5-2,5%; głównym składnikiem olejku jest tymol-krystaliczny, który może być zastępowany przez karwakrol płynny; ponadto w olejku występują: eter metylowy p-cymol, a-pinen, linalol, borneol, cyneol i inne; skład olejku jest zmienny i bardzo zależny od pochodzenia surowca; Napar: 1 łyżeczkę ziela zalać szklanką wrzątku, pozostawić pod przykryciem 10 min. i odcedzić; pić 3 razy dziennie po 1/3 szklanki (dla niemowląt po kilka łyżeczek naparu); zalecane są ponadto kąpiele z dodatkiem naparu z tymianku.
3. Szczyty pędów sosny zwyczajnej (Turiones Pini silvestris) /Oleum Pini silvestris/ – głównymi składnikami olejku są monoterpeny: pinen, limonen, dipenten, felandren oraz octan bornylu, a także substancje gorzkie, garbniki, flawonoidy, witamina C i sole mineralne; stosowany jest do wziewów lub dodawany jest do preparatów kąpielowych; wchodzi też w skład maści i mazideł rozgrzewających oraz preparatu Fitolizyna; Odwar z pączków: pół łyżki pączków zalać szklanką gorącej wody i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 5 min.; odstawić na 15 min., przecedzić i pić 2-4 razy dziennie po 1-3 łyżek po jedzeniu; Syrop z pączków: 50 pączków sosnowych zalać 1 litrem wody, gotować na wolnym ogniu przez około 20 min., dodać pół litra miodu i nie dopuszczając do zagotowania, podgrzewać jeszcze 10 min., odstawić do przestygnięcia, przecedzić i przelać do ciemnych buteleczek lub słoiczków, przechowywać w chłodnym miejscu; możemy również kupić gotowe preparaty z sosny, np. syrop Pini, do inhalacji olejki i balsamy (Pinimentol, Bronchicum); podobne właściwości do sosnowych mają też pączki świerkowe, jodłowe i z modrzewia.
4. Korzeń omanu (Radix Inulae) /Oleum inulae/ – zawiera (od 1-3 %) olejeków lotnych jako najbardziej aktywny składnik, ponadto związki gorzkie oraz dużo inuliny (polifruktoza do 40%); najczęściej stosowany w postaci naparu i mieszanek ziołowych jak Pektosan; Napar: 25 g surowca zalać 150 ml wody, pić po pół szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem, w dawkach od 1-2 łyżki stołowe; wyciągi alkoholowe działają skuteczniej niż wyciągi wodne: 80-100 g rozdrobnionych korzeni macerować 8 dni w 1000 ml białego wina, następnie przesączyć i zażywać kilka razy dziennie po łyżeczce od herbaty.
5. Korzeń biedrzeńca mniejszego (Radix Pimpinellae) /Oleum Pimpinellae saxifragae, Oleum Pimpinellae maioris/ – zawiera olejek eteryczny (azulen, eugenol), saponiny trójterpenowe, garbniki, cukry, białka, żywice, kwasy wielofenolowe; stosowany jest w postaci odwaru lub naparu; Wywar z korzeni biedrzeńca: łyżkę stołową pokruszonych korzeni zalać 2 szklankami zimnej wody i gotować przez 20 min., odcedzić, pić 3 razy dziennie po szklance odwaru.
6. Kłącze kopytnika (Rhizoma Asari) /Oleum Asari/ – zawiera fitoncydy o silnym działaniu przeciwdrobnoustrojowym; w olejku eterycznym (0,8-1%) występują: eugenol, azaron (asaron), l-pinen, metyloeugenol, aldehyd azarylowy; Napar kopytnikowy: 2 g surowca na 200 ml wrzącej wody, parzyć pod przykryciem, przecedzić, dodać miód lub sok, pić łyżkami w ciągu dnia, stopniowo. Nalewka kopytnikowa: 1 część suchego lub świeżego rozdrobnionego surowca zalać 5 częściami alkoholu 40-60%, macerować przynajmniej 7 dni, przefiltrować, zażywać 3-4 razy dziennie po 1 ml.; Sproszkowane ziele/kłącze kopytnika: 200 mg, 3 razy dziennie.
7. Owoc kropidła wodnego (Fructus Phellandrii) /Oleum Phellandrii/ – stosowany w postaci odwarów, najczęściej preparatów aptecznych.
8. Ziele macierzanki (Herba Serpylli) /Oleum Serpylli/ – zawiera złożony olejek lotny, a między innymi tymol i karwakrol, działające wybitnie odkażająco, bakteriobójczo i wykrztuśnie; Napar: zalać kopiastą łyżkę ziela szklanką wrzątku i odstawić pod przykryciem na 10-15 min., odcedzić i pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki, dodając łyżeczkę miodu; Herbatka: 1 kopiastą łyżeczkę do herbaty ziela zaparzyć z ½ litra wrzącej wody i pozostawić na krótko do naciągnięcia. Nalewka z macierzanki: kwiatostanami luźno napełnić butelkę aż po szyjkę, zalać 38 do 40% żytniówką lub wódką owocową i pozostawić na 14 dni na słońcu; Syrop z macierzanki: kwiaty i pędy zwilżyć wilgotnymi dłońmi i ułożyć w słoiku; warstwy ziela przesypywać, ugniatając, warstwami cukru nieczyszczonego; słoik postawić w nasłonecznionym miejscu na 14 dni; po przesączeniu pozostałe na sitku kwiaty i pędy przemyć niewielką ilością wody, którą potem dolewa się do syropu; następnie syrop stawia się na kuchence i powoli odparowuje nie dopuszczając do zagotowania;
9. Terpentynę (Terebinthina) /Oleum Terebinthini/ – mieszanina terpenów (głównie pinenów) o charakterystycznym intensywnym zapachu, otrzymywana z żywicy drzew iglastych, głównie sosny, przez destylację z parą wodną lub ekstrakcję karpiny sosnowej.
10. Ziele szanty (Herba Marrubii) /Oleum Marrubii/ – zawiera marrubinę – substancję goryczową, garbniki, olejek lotny, saponinę i śluz; Napar: 2 pełne łyżki szanty lub zrównane 2 łyżki mieszanki ziołowej na 2 szklanki wrzątku, po 10 min, przecedzić i pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki; ziele tego surowca wchodzi też w skład granulatu Cholegran (3 razy dziennie po pół łyżeczki zapijając wodą).
IV. Balsamy i żywice. Do środków pobudzających wydzielanie śluzu oskrzelowego (Remedia secretomotorica) należą m.in.:
1. Balsam peruwiański (Balsamum peruvianum) z kory drzewa woniawiec balsamowy (Myroxylon balsamum).
2. Balsam tolutański (Balsamum tolutanum) otrzymywany z naciętych pni woniawca balsamowego (występującego w Ameryce Środkowej).
3. Styraks (Styrax /Balsamum Styracis/) pachnąca żywica, uzyskiwana z różnych gatunków drzew, np. z ambrowca (Liquidambar) lub styraku (Styrax).
4. Żywica benzoesowa syjamska (Resina Benzoë Siam) pozyskiwana z kory drzew rodzaju Craib (benzoes syjamski), pierwotnie rosnących w rejonie Indonezji.
5. Żywica benzoesowa sumatrzańska (Resina Benzoë Sumatra) pozyskiwana z kory drzew rodzaju Styrax benzoin Dryand (benzoes sumatrzański).
6. Żywica gwajakowa (Resina Guaiaci) wysuszona wydzielina wyciekająca z uszkodzonych pni gwajakowca lekarskiego (Guaiacum officinale), zwanego także gwajakowym drzewem lub gwajakiem właściwym.
7. Gumożywica amoniakowa (Gummiresina Ammoniacum).
V. Środki pobudzające aktywność ruchową rzęsek komórek nabłonkowych światła dróg oddechowych (Remedia cilimotorica), to m.in.:
1. Olejki eteryczne – jw.
2. Żywice – j.w.
3. Balsamy – j.w.
4. Kreozot (Creosotum) – żółtawa , oleista ciecz o intensywnym zapachu i piekącym smaku, otrzymywana przez suchą destylację dziegciu bukowego (Pix Fagi), zawierająca głównie gwajakol (60-90%) o silnych właściwościach wykrztuśnych.
Zioła na kaszel suchy (łagodzenie odruchu kaszlu i podrażnienia górnych dróg oddechowych):
I. Śluzy. Używane są w lecznictwie jako środki osłaniające błonę śluzową. Zmniejszają tym samym podrażnienia w przeziębieniach, co łagodzi uporczywy kaszel, powodują zwiększoną produkcję wydzielin śluzu w drogach oddechowych i pobudzają ruch rzęsek nabłonka oddechowego, co ułatwia oczyszczenie i dezynfekcję dróg oddechowych. Ponadto mają działanie zmiękczające i ochraniające błony śluzowe w stanach zapalnych przewodu pokarmowego. Stosowane są głównie:
1. Korzeń i liść prawoślazu (Althaea officinalis) – zawiera śluzy jako główne składniki czynne, ich zawartość jest zmienna i zależy od okresu zbioru; późną jesienią i w zimie wynosi ponad 10%; śluz prawoślazu ma odczyn kwaśny i zawiera około 28% kwasu galakturonowego, około 32% galaktozy, około 18% glukozy (w lecie mniej!), około 8% arabinozy, około 21% ramnozy, nie zawiera natomiast ksylozy; Napar: 1,5 łyżki suszonego surowca zalać szklanką wrzątku i odstawić pod przykryciem na 30 min., odcedzić i pić 1/3 szklanki 3 razy dziennie; Syrop prawoślazowy: 6 łyżek surowca zalać 500 ml wody i gotować 10 min., odstawić na 30 min., odcedzić i dodać 300 ml miodu, można dodać również 100 ml wódki lub wina; surowiec jest też używany do wyrobu mieszanek ziołowych, syropy (Sirupus Althaeae) i innych gotowych preparatów przeciwkaszlowych.
2. Liść i kwity podbiału (Tusilago farfara) – liść podbiału ma głównie charakter surowca śluzowego, zawartość wynosi 7-8%; w skład śluzu wchodzą polisacharydy dające po hydrolizie: galaktozę, pentozy i kwasy uronowe, garbniki, małe ilości olejku eterycznego, flawonoidy, gorycze, sterole, cholina, kwas galusowy także alkaloidy pirolizydynowe – senkirkina, a także tussilaginina; ze względu na obecność tych alkaloidów surowiec możemy stosować tylko 6 tygodni w roku, alkaloidy te, są hepatotoksyczne i mogą powodować poważne uszkodzenia wątroby; Napar z podbiału: łyżkę suszonego podbiału zalać szklanką wrzątku i odstawić pod przykryciem na 15 min., 1/3 szklanki naparu pić 3 razy dziennie; Odwar z podbiału: łyżkę podbiału zalać szklanką wody, doprowadzić do wrzenia i gotować 2-3 min., odstawić na 15 min., odcedzić i pić 1/3 szklanki odwaru 3 razy dziennie; Sok z podbiału: liście i kwiaty wkładamy do sokowirówki, mieszamy w proporcji 1:1 z miodem lub wódką; 20-30 kropli soku mieszamy z kieliszkiem wody i stosujemy 3-4 razy dziennie.
3. Porost islandzki (Lichen islandicus) – głównymi składnikami surowca są polisacharydy lichenina izolichenina, śluz oraz gorzkie kwasy porostowe 2-4%, głównie kwas fumaroprotocetrarowy D-protolichesterynowy i kwas usninowy; Napar: 2 łyżki plechy zalać 1 szklanką wrzącej wody, odstawić na 30 min. i przecedzić, pić 4-6 razy dz. po 50 ml (zasada często i mało); dzieci 4-20 ml, 4-6 razy dziennie; Odwar: 2 łyżki plechy zalać 1 szklanką wody, gotować 15 min., przecedzić, pić jak napar; Macerat: 2 łyżki rozdrobnionej płucnicy zalać 1 szklanką ciepłej przegotowanej wody, odstawić na 5 godzin, przecedzić. Nalewka porostowa: pół szklanki plechy zalać 300 ml wódki lub wina, wytrawiać 14 dni, przefiltrować, zażywać 4-6 razy dziennie po ½ łyżeczki lub 3-4 razy dziennie po 5-10 ml.; dzieciom podawać w mleku z miodem lub w herbacie tymiankowej albo lebiodkowej; Nalewka klasyczna z płucnicy: 1 część surowca zalać 5 częściami alkoholu 70%, odstawić na 7 dni, przefiltrować; Ekstrakt płucnicowy: ½ szklanki plechy zalać 150 ml alkoholu 40-70%, wytrawiać 10 dni, przefiltrować, zażywać 4 razy dziennie po ½ łyżeczki; wyciąg z porostu islandzkiego wchodzi m.in. w skład preparatu Pektosol.
4. Kwiat dziewanny (Verbasci flos) – istotnymi składnikami surowca są śluzy (do 2,1%), ponadto saponiny (obojętne i kwaśne) m.in. werbaskosaporlina, irydoidy: aukubina oraz glikozyd katulpolu i flawonoidy; Napar: 1 szklanką wrzącej wody zalać 1 łyżeczkę do herbaty rozdrobnionego suszu, a następnie parzyć pod przykryciem przez 15–20 min., pić 2–3 razy dziennie po 1/3 szklanki; Odwar z kwiatów: zalać 2 szklankami wody umieszczone w naczyniu 4 łyżki suszonych kwiatów, a następnie gotować przez około 15-20 min., po odstawieniu na około kwadrans, przecedzić; Nalewka z kwiatów: 100 g kwiatów dziewanny, po umieszczeniu w odpowiednim naczyniu, zalać 0,5 litrem 70% spirytusu; stosujemy doustnie: 10-20 kropli na kieliszek wody; w handlu jest dostępny również olejek z dziewanny.
5. Liść babki (Plantaginis folium) – zawiera glikozydy irydoidowe (głównie aukubina), substancje śluzowe i pektynowe, garbniki, flawonoidy (pochodne apigeniny), kwasy organiczne, związki krzemu, cynku; Sok: wyciskać sok ze świeżych liści babki, pić 10 ml soku 3 razy dziennie; Nalewka: wycisnąć w sokowirówce sok z 1 kg świeżych liści i zalać szklanką spirytusu 70%; na 5 dni odstawić w chłodne miejsce, pić 3 razy dziennie po łyżce; Nektar: 3 szklanki (180 g) świeżych liści babki zwyczajnej, 250 ml czystego, płynnego miodu, 1 szklana butelka; zmiażdżyć liście, odsączyć płyn, zmieszać 1 szklankę (250 ml) zielonego soku z miodem i podgrzewać przez około 10 min. na wolnym ogniu, mieszając regularnie, ostudzić i wlać do szklanej butelki; stosować 1 łyżkę stołową 3 razy dziennie.
I. Śluzy. Używane są w lecznictwie jako środki osłaniające błonę śluzową. Zmniejszają tym samym podrażnienia w przeziębieniach, co łagodzi uporczywy kaszel, powodują zwiększoną produkcję wydzielin śluzu w drogach oddechowych i pobudzają ruch rzęsek nabłonka oddechowego, co ułatwia oczyszczenie i dezynfekcję dróg oddechowych. Ponadto mają działanie zmiękczające i ochraniające błony śluzowe w stanach zapalnych przewodu pokarmowego. Stosowane są głównie:
1. Korzeń i liść prawoślazu (Althaea officinalis) – zawiera śluzy jako główne składniki czynne, ich zawartość jest zmienna i zależy od okresu zbioru; późną jesienią i w zimie wynosi ponad 10%; śluz prawoślazu ma odczyn kwaśny i zawiera około 28% kwasu galakturonowego, około 32% galaktozy, około 18% glukozy (w lecie mniej!), około 8% arabinozy, około 21% ramnozy, nie zawiera natomiast ksylozy; Napar: 1,5 łyżki suszonego surowca zalać szklanką wrzątku i odstawić pod przykryciem na 30 min., odcedzić i pić 1/3 szklanki 3 razy dziennie; Syrop prawoślazowy: 6 łyżek surowca zalać 500 ml wody i gotować 10 min., odstawić na 30 min., odcedzić i dodać 300 ml miodu, można dodać również 100 ml wódki lub wina; surowiec jest też używany do wyrobu mieszanek ziołowych, syropy (Sirupus Althaeae) i innych gotowych preparatów przeciwkaszlowych.
2. Liść i kwity podbiału (Tusilago farfara) – liść podbiału ma głównie charakter surowca śluzowego, zawartość wynosi 7-8%; w skład śluzu wchodzą polisacharydy dające po hydrolizie: galaktozę, pentozy i kwasy uronowe, garbniki, małe ilości olejku eterycznego, flawonoidy, gorycze, sterole, cholina, kwas galusowy także alkaloidy pirolizydynowe – senkirkina, a także tussilaginina; ze względu na obecność tych alkaloidów surowiec możemy stosować tylko 6 tygodni w roku, alkaloidy te, są hepatotoksyczne i mogą powodować poważne uszkodzenia wątroby; Napar z podbiału: łyżkę suszonego podbiału zalać szklanką wrzątku i odstawić pod przykryciem na 15 min., 1/3 szklanki naparu pić 3 razy dziennie; Odwar z podbiału: łyżkę podbiału zalać szklanką wody, doprowadzić do wrzenia i gotować 2-3 min., odstawić na 15 min., odcedzić i pić 1/3 szklanki odwaru 3 razy dziennie; Sok z podbiału: liście i kwiaty wkładamy do sokowirówki, mieszamy w proporcji 1:1 z miodem lub wódką; 20-30 kropli soku mieszamy z kieliszkiem wody i stosujemy 3-4 razy dziennie.
3. Porost islandzki (Lichen islandicus) – głównymi składnikami surowca są polisacharydy lichenina izolichenina, śluz oraz gorzkie kwasy porostowe 2-4%, głównie kwas fumaroprotocetrarowy D-protolichesterynowy i kwas usninowy; Napar: 2 łyżki plechy zalać 1 szklanką wrzącej wody, odstawić na 30 min. i przecedzić, pić 4-6 razy dz. po 50 ml (zasada często i mało); dzieci 4-20 ml, 4-6 razy dziennie; Odwar: 2 łyżki plechy zalać 1 szklanką wody, gotować 15 min., przecedzić, pić jak napar; Macerat: 2 łyżki rozdrobnionej płucnicy zalać 1 szklanką ciepłej przegotowanej wody, odstawić na 5 godzin, przecedzić. Nalewka porostowa: pół szklanki plechy zalać 300 ml wódki lub wina, wytrawiać 14 dni, przefiltrować, zażywać 4-6 razy dziennie po ½ łyżeczki lub 3-4 razy dziennie po 5-10 ml.; dzieciom podawać w mleku z miodem lub w herbacie tymiankowej albo lebiodkowej; Nalewka klasyczna z płucnicy: 1 część surowca zalać 5 częściami alkoholu 70%, odstawić na 7 dni, przefiltrować; Ekstrakt płucnicowy: ½ szklanki plechy zalać 150 ml alkoholu 40-70%, wytrawiać 10 dni, przefiltrować, zażywać 4 razy dziennie po ½ łyżeczki; wyciąg z porostu islandzkiego wchodzi m.in. w skład preparatu Pektosol.
4. Kwiat dziewanny (Verbasci flos) – istotnymi składnikami surowca są śluzy (do 2,1%), ponadto saponiny (obojętne i kwaśne) m.in. werbaskosaporlina, irydoidy: aukubina oraz glikozyd katulpolu i flawonoidy; Napar: 1 szklanką wrzącej wody zalać 1 łyżeczkę do herbaty rozdrobnionego suszu, a następnie parzyć pod przykryciem przez 15–20 min., pić 2–3 razy dziennie po 1/3 szklanki; Odwar z kwiatów: zalać 2 szklankami wody umieszczone w naczyniu 4 łyżki suszonych kwiatów, a następnie gotować przez około 15-20 min., po odstawieniu na około kwadrans, przecedzić; Nalewka z kwiatów: 100 g kwiatów dziewanny, po umieszczeniu w odpowiednim naczyniu, zalać 0,5 litrem 70% spirytusu; stosujemy doustnie: 10-20 kropli na kieliszek wody; w handlu jest dostępny również olejek z dziewanny.
5. Liść babki (Plantaginis folium) – zawiera glikozydy irydoidowe (głównie aukubina), substancje śluzowe i pektynowe, garbniki, flawonoidy (pochodne apigeniny), kwasy organiczne, związki krzemu, cynku; Sok: wyciskać sok ze świeżych liści babki, pić 10 ml soku 3 razy dziennie; Nalewka: wycisnąć w sokowirówce sok z 1 kg świeżych liści i zalać szklanką spirytusu 70%; na 5 dni odstawić w chłodne miejsce, pić 3 razy dziennie po łyżce; Nektar: 3 szklanki (180 g) świeżych liści babki zwyczajnej, 250 ml czystego, płynnego miodu, 1 szklana butelka; zmiażdżyć liście, odsączyć płyn, zmieszać 1 szklankę (250 ml) zielonego soku z miodem i podgrzewać przez około 10 min. na wolnym ogniu, mieszając regularnie, ostudzić i wlać do szklanej butelki; stosować 1 łyżkę stołową 3 razy dziennie.
