Jak żywisz swoje dziecko?

Prawidłowa dieta dziecka szansa na zdrowie w przyszłości

Prawidłowe żywienie w okresie wczesnego dzieciństwa jest szczególnie istotne. Warunkuje ono: prawidłowy, harmonijny wzrost i rozwój; dobre zdrowie, sprawność fizyczną i zdolności do nauki oraz chroni przed niedoborami pokarmowymi. Niedobór lub nadmiar energii i składników pokarmowych w pożywieniu powodują zachwianie homeostazy procesów metabolicznych zachodzących w organizmie. Ponadto w młodym wieku kształtują się zwyczaje i nawyki żywieniowe, które warunkują sposób żywienia w późniejszym wieku.

Nieprawidłowe żywienie w okresie wzrostu i rozwoju organizmu może prowadzić do wielu poważnych konsekwencji w późniejszych etapach życia. Według American Heart Association oraz American Academy of Pediatrics (2005) niezdrowy styl życia – w tym nieprawidłowe odżywianie się – jest istotnym czynnikiem ryzyka zaburzeń, które odpowiadają za 75-90% chorób układu krążenia. Jednocześnie wiadomo, że procesy miażdżycowe rozpoczynają się już u dzieci (Med. Prakt. Pediatr. 4 /2003, s. 43-51), a prawidłowe odżywianie się, adekwatna aktywność fizyczna oraz unikanie palenia tytoniu pozwalają im zapobiec lub opóźnić ich rozwój.

Badania sposobu żywienia dzieci w Polsce wykazały wiele nieprawidłowych zachowań. Do najczęściej obserwowanych należały:

• nieregularne spożywanie posiłków i długie przerwy między posiłkami;
• przejadanie się; pojadanie między posiłkami np.: paluszków, chipsów, słodyczy;
• jedzenie w pośpiechu, w stresie
• niejedzenie śniadania i jedzenie kolacji tuż przed snem;
• małe urozmaicenie diety i/lub nieprawidłowe proporcje między określonymi grupami produktów (np. niskie spożycie ryb)
• niewłaściwy wybór produktów spożywczych i zbyt duże spożycie niektórych grup i/lub rodzajów produktów (np. wybieranie mniej wartościowych, „tłustych” produktów gotowych).

Nieprawidłowe zachowania żywieniowe powodują w konsekwencji nieprawidłowe spożycie składników odżywczych. Do najczęściej wymienianych niedoborów/nadmiarów pokarmowych należały:

• zbyt duża wartość energetyczna diety (szczególnie u chłopców)
• zbyt duże spożycie tłuszczu ogółem, którego nadmiar w diecie obserwuje się już u dzieci w wieku przedszkolnym i wzrasta on wraz z wiekiem
• nieprawidłowa struktura spożycia tłuszczu: duży udział mają kwasy tłuszczowe nasycone (występujące w tłuszczu pochodzenia zwierzęcego), mały zaś kwasy wielonienasycone (występujące w olejach roślinnych i rybach)
• za mały udział kwasów tłuszczowych n-3 wynikające z niewystarczającego spożycia ryb
• zbyt duży udział energii z sacharozy
• racje pokarmowe charakteryzują się małą zawartością niektórych składników mineralnych i witamin. Składnikami niedoborowymi w diecie są najczęściej: wapń, witaminy D, witamina C i kwas foliowy.

Zgodnie z zaleceniami prawidłowego żywienia dzieci posiłki w tej grupie powinny wykazywać:

• urozmaicony skład odpowiedni do ogólnych zaleceń częstości podaży produktów, należących do wymienionych grup
• produkty zbożowe – ciemne pieczywo, kasze oraz warzywa i/lub owoce powinny występować w każdym posiłku;
• należy zapewnić prawidłową podaż mleka i przetworów mlecznych – dla prawidłowego wzrastania i uwapnienia kośćca;
• wybierać chude mięsa (najlepiej drób, ryby) o korzystnych proporcjach kwasów tłuszczowych nasyconych i nienasyconych. Bardzo istotne jest odpowiednie spożycie kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3, których źródłem są tłuste ryby (najlepiej morskie oraz rośliny morskie);
• do potraw gotowanych, duszonych (rzadko smażonych) należy używać oleju rzepakowego bezerukowego lub oliwy, a do surówek i sałatek słonecznikowego lub sojowego
• W posiłkach uzupełniających (2 śniadanie, podwieczorek) powinny występować przetwory mleczne oraz dodatki warzywne i/lub owocowe
• Należy unikać przyzwyczajania dziecka do dojadania miedzy posiłkami, zwłaszcza słodyczy oraz przekąsek typu chipsy, chrupki, itp.;  najbardziej wskazane są owoce.
• Ograniczone ilości słodyczy można podawać po posiłku, nie powinny być one jednak nagrodą za spożywanie posiłku lub inne pożądane zachowania dziecka.

Szczególnie dużą uwagę należy zwrócić na odpowiednie spożycie kwasów tłuszczowych z rodziny n-3 (kwasu ALA oraz kwasów EPA i DHA), których dobrym źródłem są ryby, szczególnie morskie. Stwierdzono, że niedobór DHA może spowodować spowolnienie dojrzewania mózgu i hamować rozwój intelektualny i psychoruchowy dziecka, jak również może spowodować zaburzenia widzenia u niemowląt i dzieci. EPA i DHA odgrywają także rolę w regulacji odporności na zakażenia wirusowe i bakteryjne. Wstępne badania sugerują, że EPA i DHA mogą mieć wpływ na mechanizmy epigenetyczne niektórych chorób, w szczególności na powstawanie cukrzycy typu 1. Zaleca się spożycie EPA:DHA na poziomie 0,2–0,3% energii. Dla dzieci od 7 roku życia zalecane jest spożycie ryb morskich przynajmniej 2 razy w tygodniu, w szczególności śledzi, makreli, halibuta, dorsza, sardynek. Dodatkowym cennym źródłem roślinnym kwasów omega-3 mogą być orzechy i produkty otrzymywane z ziaren o wysokiej zawartości kwasu ALA (alfa-linolenowy). Suplementy zawierające EPA i DHA są szczególnie wskazane dla dzieci obciążonych rodzinną historią chorób układu krążenia oraz nadwagą i otyłością.

Konsekwencja niskiego spożycia ryb (łosoś, śledź, makrela, sardynki, węgorz, pstrąg) przez dzieci i młodzież  może być również zbyt mała zawartość witaminy D. Nie zawsze dzieci i rodzice są świadomi, że źródłem witaminy D mogą być też produkty wzbogacane (np. margaryny) oraz suplementy diety. Zgodnie z obowiązującymi aktualnie normami wystarczające spożycie tej witaminy to 5μg/dzień, choć toczą się dyskusje nad potrzebą zwiększenia tej dawki. Witamina D odpowiada za zdrowie układu kostnego, zapewnia właściwy wzrost i zapobiega krzywicy u dzieci. Łącznie z wapniem (ok. 800-1200 mg/d) jest niezbędna do zbudowania optymalnej szczytowej masy kostnej w wieku młodzieńczym, a podawana łącznie z odpowiednią ilością wapnia w późniejszym wieku stanowi lek przeciwko osteoporozie. Może również pomagać w zapobieganiu różnym chorobom nowotworowym i w ich leczeniu (np. raka okrężnicy, piersi, prostaty i chłoniaka nieziarnicznego). Uważa się, że wspomaga układ odpornościowy organizmu oraz ma wpływ na pracę mięśni, a także na gospodarkę węglowodanową organizmu. Zbyt wysokie spożycie wapnia z suplementów, równocześnie z wysokim spożyciem witaminy D z suplementów, może jednak powodować powstawanie kamieni nerkowych i uszkodzenie nerek.

Podsumowanie:

Wady występujące w żywieniu dzieci i młodzieży stwarzają, z jednej strony, ryzyko występowania niedoborów żywieniowych, z drugiej mogą sprzyjać rozwojowi nadwagi i otyłości, a w późniejszym okresie życia również innych przewlekłych chorób niezakaźnych, jak: choroby układu krążenia, cukrzyca typu 2, nowotwory złośliwe, osteoporoza.
Istnieje zatem w tej populacji konieczność zmiany zwyczajów żywieniowych, polegającej przede wszystkim na zwiększeniu spożycia warzyw i owoców, produktów zbożowych z pełnego przemiału, mleka i produktów mlecznych oraz ryb morskich, będących źródłem kwasów omega-3 (EPA i DHA), przy równoczesnym ograniczeniu spożycia tłuszczu, zwłaszcza zwierzęcego, cukru i słodyczy oraz soli kuchennej i słonych przekąsek. Ważna jest także poprawa regularności spożywania pełnowartościowych posiłków oraz większe ich urozmaicenie.

Źródła (wybrane):
Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości Oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej 2007-2011, 2008; Ogólne zalecenia żywieniowe dla dzieci w wieku przedszkolnym oraz początkowym okresie szkoły podstawowej (4–9 lat) opracowane przez Komisję Żywienia Dzieci i Młodzieży Komitetu Żywienia Człowieka PAN); Stanowisko Ekspertów Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego (PTP) i Polskiego Towarzystwa Badań nad Miażdżycą (PTBNM) Dotyczące Przeciwdziałania Stanom Niedoborowym Wielonienasyconych Kwasów Tłuszczowych Omega-3 w Żywieniu Kobiet w Ciąży, Niemowląt i Dzieci w Polsce, Czynniki Ryzyka 1/2007; Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B. 2008: Normy żywienia 2008 wydanie I PZWL Warszawa

Opracowanie:
Dr J. Myszkowska-Ryciak