Jak wpaść w obłęd czyli ludzie, którym wydaje się, że ich życie to reality show

Czy kiedykolwiek zdarzyło się, iż spoglądając w lustro, obce wydało Ci się własne odbicie?  może masz nieodparte wrażenie, że żyjący wokół Ciebie ludzie to dublerzy sprytnie kreujący role twoich najbliższych i znajomych? Brzmi nieco abstrakcyjnie…? Otóż dla niektórych to codzienne życie, w którym wszyscy znajomi stają się obcy, nawet własne odbicie w lustrze…

Artykuł opisuje kilka zespołów i syndromów, których częstą cechą wspólną jest słowo sobowtór. Istnieją bowiem schorzenia, które pozwalają chorym widzieć świat zastąpiony sobowtórami, a nawet postrzegać siebie samego, jako inną osobę – klona lub sobowtóra. Medycyna bada takie przypadki od początku lat 90-tych ubiegłego wieku, i nadal trwają naukowe dyskusje nad ich przyczyną i objawami. Wszystkie łączy jedno: osoby znajome stają się nagle obcymi, rzeczy nieznane – znajomymi, a cały świat i otaczająca chorego rzeczywistość wywracają się do góry nogami.

Termin zespoły urojeniowego błędnego utożsamiania (delusional misidentification syndrome – DMS) został wprowadzony do anglojęzycznej literatury medycznej w 1981 roku. Niestety, po dzień dzisiejszy pozostaje on enigmatyczny, przede wszystkim ze względu na brak wspólnego i jednoznacznego stanowiska środowiska naukowego wobec charakteru urojeń, terminologii i klasyfikacji zespołów psychopatologicznych mieszczących się w jego obrębie. Niewątpliwie pojęcie to odnosi się do kilku znanych powszechnie zespołów: Capgrasa, Fregoliego, przemiany i „własnego” sobowtóra. DMS może obejmować także zjawisko depersonalizacji pod postacią zaburzeń poczucia schematu ciała (autoskopia i objaw sobowtóra) oraz derealizacji pod postacią zaburzeń poczucia czasu (reduplikacja czasu) i przestrzeni (paramnezja reduplikacyjna).

Początkowo Forstl i wsp. zaproponowali podział zespołów urojeniowego błędnego utożsamianiana na 3 grupy urojeń występujących w DMS:

1. urojenia dotyczące innych ludzi,

2. urojenia dotyczące siebie

3. urojenia dotyczące miejsca.

W 1986 roku Joseph opublikował listę 11 zespołów błędnego utożsamiania. Lista zasługuje na uwagę głównie z powodu zarysowania związku między urojeniowym
błędnym utożsamianiem osoby a błędną identyfikacją miejsca i czasu opisywaną tylko w literaturze z zakresu neurologii.

1. Zespół Capgrasa (Capgras i Reboul-Lachaux, 1923) – znana osoba zostaje zastąpiona przez identycznie wyglądającego sobowtóra (np. mąż Jan = pan X). Zespół Capgrasa po raz pierwszy opisany został w 1923 roku przez Capgrasa i Reboul-Lachauda i nazwano go l’illusion des sosies’. Stanowił opis przypadku 53-letniej kobiety, Madame De Rio Branco, która twierdziła, że mąż i dzieci, a później nawet policjanci i sąsiedzi zostali zastąpieni przez sobowtóry. Była również przekonana, że istnieją sobowtóry jej samej. Jak twierdziła sama Pani M., oszuści ci regularnie się zmieniali, przez co w pewnym momencie swego życia żyła ona w przeświadczeniu posiadania 80 mężów. Capgras określił jej stan jako „chroniczną psychozę i paranoidalną megalomanię” zaliczane do klasy schorzeń psychiatrycznych. Według Capgrasa choroba jest wynikiem zaburzeń dotyczących odniesienia emocjonalnego do błędnie identyfikowanych osób. W 1929 roku Levy-Valensi nazwał go zespołem Capgrasa, a Coleman w 1933 roku psychopatologicznie sklasyfikował jako błędne utożsamianie.

2. Zespół Fregoliego (Courbon i Fail, 1927) – nieznana osoba zostaje zastąpiona przez fizycznie znaną osobę (np. pan X = kuzyn Piotr). Dodatkowo „nowi – starzy znajomi” często prześladują chorego, w jego mniemaniu. Ludziom chorującym na syndrom Fregolego wydaje się, iż obcy ludzie to starzy znajomi, którzy skutecznie zamaskowali swój prawdziwy wygląd. Żyją oni w przekonaniu, iż spotykane przez nich osoby to de facto tylko jedna osoba, która niczym aktor, zmienia swoją tożsamość. Spotykana nieustannie osoba wzbudza w pacjencie poczucie prześladowania i śledzenia. W 1927 roku Courbon i Fail opisali przypadek 27-letniej francuskiej robotnicy, zafascynowanej teatrem i przekonanej, że od lat była śledzona przez znane jej dobrze ze sceny aktorki Robine i Sarah Bernhardt, które przybierały postać spotkanych wcześniej osób, atakowały fizycznie, oddziaływały na jej myśli i sferę kontroli popędów. Autorzy nazwali ten przypadek zespołem Fregoliego, od nazwiska znanego włoskiego aktora i mima, genialnego naśladowcy. Urojenie to wynika najprawdopodobniej z błędnego rozpoznawania afektywnego osób, co jest związane z nadmierną liczbą połączeń pomiędzy szlakami wzrokowymi i ośrodkami emocjonalnymi, przejawia się to rozpoznawaniem w obcych ludziach starych znajomych. W trakcie przeprowadzonych badań odkryto, iż złudzenia charakterystyczne dla zespołu Fregolego występują również u osób, u których doszło do uszkodzenia prawej półkuli mózgu.
3. Zespół przemiany (Courbon i Tusques, 1932) – jakaś znana osoba zostaje zastąpiona przez kogoś wyglądającego identycznie i o tożsamości znanej pacjentowi (np. stały lekarz rodzinny wygląda jak wuj Henryk). Courbon i Tusques jako pierwsi opisali zespół przemiany. Oryginalnie był to opis cierpiącej na zaburzenia depresyjne kobiety, która zaczęła uważać, że zarówno wyposażenie domu, jak i zwierzęta w jej otoczeniu zmieniają wygląd, a mąż upodabnia się do sąsiada, różni ludzie próbują natomiast udawać jej syna, ale potrafi to zdemaskować, gdyż syn ma wyjątkowo duże stopy.
4. Zespół subiektywnych sobowtórów (Christodoulou, 1978) – ktoś inny nabywa fizyczne cechy i tożsamość pacjenta (np. sąsiad upodabnia się do pacjenta). W 1978 roku Christodoulou wprowadził termin – zespół „własnego” sobowtóra, opisując przypadek młodej pacjentki, przekonanej, że niektóre kobiety z jej otoczenia, używając wyszukanego makijażu, peruk i masek, przybierają jej postać.
5. Zamiana ról odbierana jako zmiana osoby (Mac-Callum, 1984) – znana osoba występuje w dwóch rolach, mając w każdej z nich inną tożsamość (np. córka przygotowująca śniadanie jest inna od córki przygotowującej obiad).

6. Własne błędne utożsamianie (Foley i Breslau, 1982) – własne odbicie w lustrze odbierane jako ktoś obcy, stąd pojawia się nazwa: błędne rozpoznanie w lustrze.  Jest to kolejny przykład urojenia monotematycznego.

7. Dezorientacja w miejscu (Fisher, 1982) – miejsca znane pacjentowi istnieją w innym miejscu, które nie istnieje (np. pacjent jest na lotnisku Okęcie w Koziej Wólce).
8. Paramnezja reduplikacyjna (Pick, 1903) – miejsca znane pacjentowi istnieją równocześnie w dwóch miejscach (np. GCM jest w Katowicach i Gdańsku). Pojęcie to wprowadził Pick odnośnie do urojeń zdwojenia znanego miejsca, które wystąpiły u 67-letniej kobiety z rozpoznaniem otępienia, przekonanej, że szpital w Pradze, do którego została przyjęta, jest w rzeczywistości w miejscu jej urodzenia. Zdwojeniu podlegał również personel szpitala. Kolejnymi przypadkami chorych na paramnezję, zostały opisane przez Henryego Heada, Patersona i Zangwilla. Leczyli oni w trakcie wojny żołnierzy, którzy twierdzili, że szpital, w którym się znajdują mieści się w ich rodzinnym mieście. Obecnie uważa się, iż główną przyczyną występowania choroby są uszkodzenia przedniej części prawej półkuli mózgu, jak również części mózgu zaangażowanej w procesy zapamiętywania i rozróżniania informacji. Ponieważ chorobie często towarzyszą również objawy zespołu Capgrasa, uważa się, iż istotne mogą być również defekty w części odpowiedzialnej za proces rozpoznawania obiektów.
9. Dezorientacja w czasie (Weinstein i wsp., 1952) – osoba nieznana pacjentowi jest identyczna jak osoba znana w przeszłości (np. widziany po raz pierwszy lekarz jest kolegą szkolnym).
10. Duplikacja czasu (Joseph, 1986) – pacjent istnieje w obecnym i zduplikowanym czasie.
11. Reduplikacja części ciała (Weinstein, 1953) – pacjent jest przekonany, że posiada więcej części ciała niż przeciętny człowiek (np. trzy ramiona).